به بسته سیاستی برای ساماندهی کتاب کودک و نوجوان نیاز جدی داریم

به گزارش روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به نقل از واحد خبر و رسانه دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، نشست تخصصی «سیاست‌گذاری ادبیات کودک و نوجوان در دوگانه تألیف و ترجمه» از سلسله نشست‌های تخصصی بیست‌ویکمین دوره جشنواره ملی کتاب رشد با حضور دکتر محمدحسین ظریفیان، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، دکتر مریم جلالی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان و مهدی صالحی، عضو شورای راهبردی دفتر پاسداشت زبان فارسی حوزه هنری و دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی روز چهارشنبه هجدهم بهمن‌ماه 1402 در حوزه هنری برگزار شد.

 
مجید مجیدی، مدیر کانون اندیشه‌پژوهی کودک و نوجوان حوزه هنری و دبیر این نشست در ابتدا با اشاره به اینکه در این جلسه از منظر سیاست‌گذاری، تربیت، اقتصاد و حقوق بین‌الملل به حوزه کتاب کودک و نوجوان پرداخته خواهد شد ادبیات کودک را حوزه‌ای گسترده دانست و گفت: ادبیات کودک از زمانی‌که کودک در بطن مادر قرار دارد شروع شده و پس از تولد گسترده می‌شود. 

مجیدی با ارائه آماری از خانه کتاب و ادبیات ایران درباره شمارگان کتاب‌های تألیفی و ترجمه‌ای ادامه داد: طبق آمار ماهانه این مجموعه، در بازه زمانی سال‌ 1401-1400 حدود 120 میلیون جلد کتاب منتشر شده است که حوزه «کودک و نوجوان» با 30 درصد، «کتاب‌های کمک درسی» با ۱۵ درصد، حوزه «ادبیات» با ۱۰ درصد، «دین و فلسفه»، «روانشناسی»، «علوم اجتماعی»، «علوم پزشکی»، «مهندسی» و... کم‌تر از ۱۰ درصد را به خود اختصاص داده‌اند. بین سال‌های 1390 تا ۱۴۰۰ نسبت کتاب‌های تألیفی و ترجمه 7۰ به 3۰ بوده  که این نسبت در پایان سال ۱۴۰۰ به میزان ۶۰ درصد تألیف و ۴۰ درصد ترجمه رسیده است.

مدیر کانون اندیشه پژوهی کودک و نوجوان درباره سیاست‌گذاری این حوزه گفت: مصوبه ۶۶۰ شورای عالی انقلاب فرهنگی، اهداف و سیاست‌های این حوزه را مصوب کرده است. هیئت نظارت بر ضوابط نشر کودک و نوجوان نیز ذیل همین مصوبه تعریف شده است.

 

به بسته سیاستی برای ساماندهی کتاب کودک و نوجوان نیاز جدی داریم

دکتر محمدحسین ظریفیان، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران و مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه سیاستگذاری فرهنگی درباره سیاست‌گذاری عرصه کتاب در ساختار فرهنگی کشور گفت: بخشی از زیرساخت‌های سیاستگذاری کارآمد وجود دارد ولی نیازمند تدوین بسته سیاستی کتاب از جمله کتاب کودک و نوجوان هستیم.  اولین نگاشت این مصوبه مربوط به سال 1367 است که در سال ۱۳۸۹ و ۱۴۰۱ اصلاحاتی در آن شده است. اما آنچه اکنون وجود دارد را نمی‌توان یک سند سیاستی دانست زیرا با استانداردهای چنین سندی فاصله دارد.

مشاور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ادامه داد: برای کتاب کودک و نوجوان در دهه ۹۰ آیین‌نامه‌‌ای تدوین شد که سال گذشته در هیئت نظارت بر نشر کتاب کودک و نوجوان مورد بازنگری قرار گرفت. در این بازنگری سعی شد نگاه تصدی‌گریانه دولت تعدیل شود.

دکتر ظریفیان در خصوص فعالیت هیئت‌های نظارت و رسیدگی به تخلفات گفت: هیئت‌های نظارت بر کتاب‌های کودک و نوجوان و بزرگسال پس از سه سال وقفه، سال گذشته فعالیت‌شان را شروع کردند. هیئت رسیدگی به تخلفات ناشران نیز سه سال تعطیل بود. در فقدان این هیات ها، کتاب کودک هم صدمه دید و ناشران حوزه ترجمه کتاب‌هایی را بدون مجوز منتشر کردند که مرجعی برای رسیدگی به آن‌ها وجود نداشت. این مسئله به هرج و مرج در حوزه کتاب‌های کودک و نوجوان و همچنین کتاب‌های حوزه بزرگسال دامن زد.

وی افزود: نگاه سودانگارانه برخی ناشران در رونق ترجمه بسیار مؤثر بوده است ولی معدودی هم دچار خودباختگی فکری و فرهنگی هستند و دل در گرو فرهنگ مهاجم دارند. بخواهیم یا نخواهیم هجمه به فکر و اخلاق کودکان و نوجوانان ایران واضح و روشن است. ما در میانه میدان جنگ قرار گرفته‌ایم و نمی‌توانیم این جنگ را نادیده بگیریم.

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران گفت: ترجمه آثار علمی اندیشمندان منطقی است اما در برخی حوزه‌ها مثل کودک و نوجوان برای ورود محتوای فرهنگی بیگانه و خصوصا آلوده، در همه کشورها ملاحظات دقیق وجود دارد.

دکتر ظریفیان در پایان تاکید کرد: نیاز جدّی به بسته سیاستی در حوزه کتاب کودک و نوجوان داریم که در این بسته سیاستی باید نسبت بین تألیف و ترجمه مشخص شود. لازم است میدان را واقعی‌تر ببینیم و موانع را در نظر بگیریم تا بتوانیم به نتیجه درستی برسیم. موانعی از جمله اینکه آیا به صرف سیاستگذاری، هدف محقق است؟ آیا به لحاظ حقوقی این حق به حاکمیت داده شده است؟ آیا به لحاظ اجتماعی این وجاهت برای سیاست‌گذار تعیین شده است؟ آیا به لحاظ شرایط اجتماعی، پذیرش این موضوع وجود دارد؟ آیا چنین تصمیمی در زمان مشکلات اقتصادی حوزه نشر، تصمیم درستی است؟ پاسخ به این سؤالات و بررسی موانع در رسیدن به تصمیم درست، کمک‌کننده است.

 

سایه تیره و تار آثار ترجمه‌ای بر زندگی کودکان و تغییر پرشتاب جهان‌بینی آن‌ها

دکتر مریم جلالی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان درباره حوزه ادبیات کودک و نوجوان گفت: وقتی می‌خواهیم از این حوزه صحبت کنیم، ابتدا باید بدانیم که زبان مشترکی در تعریف ادبیات کودک و نوجوان وجود ندارد. برخی افراد ادبیات را صرفاً حظ و بهره کودک از آن می‌دانند و برخی آموزش و تربیت را جدا از ادبیات نمی‌دانند و به شکل افراطی به آن نگاه می‌کنند. گروه میانه‌ای هم داریم که لذت از ادبیات را مدخل ورود کودک به حوزه ادبیات می‌دانند، اما آموزش را از آن جدا نمی‌کنند و معتقدند متنی وجود ندارد که عاری از آموزش باشد.

دکتر جلالی ادامه داد: بنده معتقدم کتابی که مخاطب مستقیم آن کودک و نوجوان نباشد، کتاب کودک نیست. گاهی ظاهر کتاب، نشان از کتاب کودک و نوجوان دارد اما محتوای آن‌ چنین نیست. اولین چیزی که در کتاب‌های کودکان باید مورد توجه قرار گیرد، زبان درست است. پس توقع ما اول، زبان مناسب است. در مرحله بعد کتاب باید درک درستی از زمان و مکان به کودک بدهد و در مرحله بعدی باید بتواند در زندگی فردی و اجتماعی آن‌ها نقش ایفا کند. بنابراین کتاب‌های ترجمه‌ای با درنظر گرفتن چنین مواردی باید بررسی بشوند.

این پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان با اشاره به وجود دو دسته‌بندی در ادبیات کودک گفت: در یک دسته‌بندی، متونِ مقید به چارت آموزشی در وزارت آموزش و پرورش قرار دارند و در دسته دوم، متون آزادی که فرامدرسه‌ای هستند.

ما در کتاب کودک، با سه بخش مهم سر و کار داریم که شامل نویسنده، متن و مخاطب است. تفاوت ادبیات کودک با بزرگسال این است که در ادبیات بزرگسال همه چیز از نویسنده شروع می‌شود و به مخاطب می‌رسد. اما در ادبیات کودک نویسنده ابتدا مخاطب را در نظر می‌گیرد و سپس متن تولید می‌کند و کودک محور است. ناشر و مترجم نیز که مخاطب ضمنی هستند، ابتدا کودک را در نظر می‌گیرند.

عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه کودکان و نوجوانان، مصرف کننده آثار آزاد هستند گفت: جهان‌بینی بچه‌های ما در حال تغییر است چون کتاب‌های ترجمه‌ای جای خود را در بازار کتاب باز کرده‌اند. موضوع اقتصاد کتاب‌های تألیفی و ترجمه‌ای باعث شده که سایه‌ای تیره و تار بر بچه‌های ما انداخته شود. باید از مؤلفان حمایت شود.

 

ضعف آینده‌پژوهی در سیاست‌گذاری حوزه ادبیات کودک و نوجوان

مهدی صالحی، از اعضای شورای راهبردی دفتر پاسداشت زبان فارسی حوزه هنری و دبیر انجمن ویرایش و درست‌نویسی درباره سیاست‌گذاری در ادبیات کودک گفت: در موضوع ادبیات کودک، نگاه آینده‌پژوهی نداریم. نمی‌دانیم آینده پیش روی ما چیست. در نتیجه سیاست‌گذاری بدون آینده پژوهی بیهوده است.

صالحی با اشاره به چند فرهنگی بودن ایران گفت: ۳۰ پهنه فرهنگی در ایران وجود دارد که جابه‌جا شدن در این پهنه‌ها تغییرات زیادی در فهم ایجاد می‌کند. واژگان پایه برای کودکان باید استخراج شوند. در حال حاضر، چارچوب گفتمانی که باید در کتاب های کودک به‌کار گرفته بشود، وجود ندارد و در این حوزه با بی‌اعتنایی مواجهیم. نیاز به نظام نشانگانی داریم و تا زمانی که این موارد تبدیل به مسائل ما نشوند، امکان حرکت رو به جلو نداریم.

 

برای مشاهده تصاویر نشست «سیاست‌گذاری ادبیات کودک و نوجوان در دوگانه تألیف و ترجمه»، اینجا را انتخاب کنید.