منابع آموزشی و تربیتی، به ویژه کتاب‌های آموزشی، در فرایند یادگیری مؤثر و
پایدار دانش‌آموزان نقش بسیار مهمی دارند. سازمان پژوهش و برنامهریزی
آموزشی با عنایت به این موضوع، در سال ۱۳۸۷ طرحی با عنوان سامان‌بخشی
کتاب‌های آموزشی را به اجرا در آورد تا تا یک دهه آن را به تدریج به پیش
برد.
طی این سال‌ها ضرورت ایجاد سامانه مدیریتی کارآمد در وزارت آموزش و پرورش
به منظور استفاده بهینه از فرصت‌ها و امکانات بخش دولتی و غیر دولتی در
تولید و عرضه منابع مبتنی بر اهداف برنامههای درسی و تربیتی، بیش از پیش
احساس شد. بر این اساس، شورای عالی آموزش و پرورش در نشست ۸۲۸ (۸۹/۲/۶) با
تصویب آیین‌نامه اجرایی ساماندهی منابع آموزشی و تربیتی (مواد و رسانه‌ها)،
ضمن پی‌ریزی این سامانه و سپردن مسئولیت آن به سازمان پژوهش، دامنه
فعالیت آن را از دایره کتاب‌های آموزشی به منابع آموزشی گسترش داد.
اهداف
• سیاست‌گذاری، استانداردسازی و هدایت تولید کتاب‌های آموزشی و تربیتی مرتبط با برنامههای درسی؛
• نظارت، ارزیابی و بررسی علمی کتاب‌های آموزشی و انتخاب و معرفی کتاب‌های آموزشی مفید و متناسب با برنامههای درسی؛
• تبیین سیاست‌ها، اهداف، برنامه‌ها و انتظارات آموزش و پرورش در حوزه تولید کتاب‌های آموزشی و تربیتی؛
• فراهم آوردن امکان تبادل نظر و تجربه میان اندیشمندان، صاحب‌نظران و
پدیدآورندگان کتاب‌های آموزشی، در جهت تدوین راهبردها و استانداردسازی
تولید کتاب‌های آموزشی؛
• شناسایی، معرفی و تشویق نویسندگان و ناشرانی که در حوزه تولید کتاب‌های
آموزشی بیشترین نقش را در جهت تحقق و تعمیق اهداف آموزش و پرورش داشته‌اند؛
• ساماندهی، مدیریت و هدایت فرایند تولید و توزیع منابع آموزشی و تربیتی
به منظور استفاده در مدارس و جلوگیری از توزیع منابع غیر استاندارد در
مراکز آموزشی.
کتاب‌نامه رشد
کتاب‌نامه رشد، مجموعه‌ای شامل فهرست کتاب‌های مناسب آموزشی و تربیتی مناسب
مرتبط با برنامه درسی است. این مجموعه را همه ساله دبیرخانه ساماندهی
منابع آموزشی و تربیتی پس از بررسی دقیق آثار دریافت شده، (اخیراً فقط به
صورت الکترونیکی) منتشر میکند. کتاب‌هایی که ناشران به دبیرخانه
می‌فرستند، از نظر میزان پای‌بندی به برنامه درسی و رعایت چارچوب‌های کتاب
آموزشی به طور دقیق بررسی می‌شوند و در صورت کسب امتیاز لازم به فهرست
کتاب‌های مناسب راه می‌یابند. با این وصف، کتاب‌نامه‌های رشد را می‌توان
مرجع و منبعی مطمئن برای خانواده‌ها و مدارس جهت تهیه کتاب‌های آموزشی
مناسب و به ویژه تجهیز کتابخانه‌های آموزشگاهی به شمار آورد.
در این کتاب‌نامه‌ها، مشخصات و چکیده محتوای هر کتاب گنجانده شده است و با
نمایه‌های متعددی که در آن‌ها وجود دارد، یافتن کتاب‌ها بر اساس عنوان
کتاب، نام ناشر، پایه تحصیلی، موضوع و پدیدآورندگان آثار میسر می‌شود.
این کتاب‌نامه‌ها تا کنون برای شش گروه تدارک دیده شده است:
• دوره پیش‌دبستانی
• دوره آموزش ابتدایی
• دوره آموزش متوسطه اول
• دوره آموزش متوسطه دوم
• دوره آموزش متوسطه فنی و حرفه‌ای و کار دانش
• آموزش و پرورش کودکان استثنایی
فهرستگان رشد
فهرست توصیفی منابع آموزشی و تربیتی منتخب
فهرستگان حاوی گزیده‌ای از منابع آموزشی و تربیتی مناسب است که در طول یک
سال در دفتر انتشارات و تکنولوژی آموزشی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. فهرستگان رشد، که انتشار آن از سال ۱۳۹۵ آغاز شده است، در شمارگانی حدود
۱۵۰ هزار نسخه منتشر و به صد درصد آموزشگاه‌های کشور فرستاده می‌شود.
در فهرستگان، منابع آموزشی مکتوب و غیر مکتوب، در کنار هم به مدارس معرفی
می‌شوند. در نخستین فهرستگان، منابع غیر مکتوب اندکی معرفی شده است، اما
پیش‌بینی رفته رفته ، محصولات آموزشی غیر مکتوب اعم از مواد، وسایل،
رسانه‌ها و تجهیزات آموزشی سهم بیشتری را از این فهرستگان به خود اختصاص
دهند.
جشنواره کتاب‌های آموزشی رشد
دبیرخانه ساماندهی منابع آموزشی و تربیتی، به منظور شناسایی و معرفی آثار
برتر و تشویق مؤلفان و ناشران کتاب‌های آموزشی به تألیف و تولید کتاب‌های
مناسب و منطبق با معیارها و استانداردهای آموزشی و تربیتی، برای معلمان و
دانش‌آموزان، تاکنون ۱۶ دوره جشنواره برگزار کرده است. در این جشنواره‌ها،
در مجموع ۹۹۸ عنوان کتاب برگزیده و معرفی شده‌اند.
راهنمای تولید کتاب‌های آموزشی
طی این‌سال‌ها، به منظور آشناسازی مؤلفان و ناشران با استانداردها و
معیارهای تولید کتاب‌های آموزشی و تربیتی، به ویژه از منظر برنامه درسی، در
مجموع ۴۰ راهنمای تولید کتاب‌های آموزشی برای موضوعات درسی مختلف در
دوره‌های مختلف تحصیلی آماده و منتشر شده است.
این راهنماها هم‌اکنون در حال بازنگری‌اند و ویرایش تازه‌ای از آن‌ها به
تدریج منتشر خواهد شد. تاکنون ۱۰ راهنمای تولید کتاب‌های آموزشی به‌روز
شده‌اند. همچنین در بخش غیر مکتوب تهیه استاندارد تجهیزات مواد و
رسانه‌های آموزشی نیز در دست بررسی و بازنگری است. با توجه به زیرنظام فضا و
تجهیزات، تولید استاندارهای فضا و تجهیزات آموزشی با همکاری سازمان نوسازی
آغاز شده است.
نشریه جوانه
تولید و انتشار فصلنامه جوانه با هدف تبادل نظر و تجربه میان صاحب‌نظران،
نویسندگان، برنامه‌ریزان و ناشران در زمینه اصول و معیارهای تولید کتاب‌های
آموزشی از دیگر برنامههای این دبیرخانه برای آشناسازی علاقه‌مندان با
موضوع ساماندهی و مباحث مرتبط با تولید کتاب‌های آموزشی بوده است. این
نشریه از مدتی پیش به شکل الکترونیکی منتشر می‌شود و در وبگاه سامان‌کتاب
به آدرس samanketab.roshdmag.ir در دسترس علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
معرفی کتاب‌های مناسب در کتاب‌های درسی
معرفی منابع مناسب در پایان کتاب‌های درسی از وظایفی است که به موجب
آیین‌نامه ساماندهی منابع آموزشی و تربیتی بر عهده دفاتر تألیف کتاب‌های
درسی قرار گرفته است. طی سال‌های اخیر، قدم‌های مهمی در این زمینه برداشته
شده و به خصوص در کتاب‌های تازه تألیف صفحاتی به این امر اختصاص یافته است.
نشست‌ها و کارگاه‌های آموزشی ـ تبیینی
برگزاری نشست‌های متعدد با ناشران و تولیدکنندگان منابع آموزشی و تربیتی و
انجام سفرهای گروهی به شهرها و مناطق مختلف به منظور گفت‌وگو و تبیین
سیاست‌ها، اهداف، برنامه‌ها، و فعالیتهای «ساماندهی منابع آموزشی و
تربیتی» برای مدیران مدارس و مسئولان محترم آموزش و پرورش، از برنامه‌هایی
است که در دستور کار جدی این دبیرخانه قرار دارد.
در همین راستا، همکاران دبیرخانه، در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حضوری
فعال داشته و هر سال با صدها ناشر آموزشی و تربیتی به گفت‌وگوی چهره
به‌چهره مبادرت ورزیده‌اند.
برگزاری چندین کارگاه آموزشی ـ توجیهی برای تبیین مؤلفه‌ها و رویکردهای
جدید برنامههای درسی برای ناشران و تولیدکنندگان، با حضور مؤلفان و
کارشناسان کتاب‌های درسی و آموزش داوری برای معلمان مجرب، از دیگر
برنامه‌هایی است که در سالیان اخیر با جدیت دنبال شده است.
تشکیل شورای سیاست‌گذاری
تشکیل شورای سیاست‌گذاری «آیین‌نامه اجرایی منابع آموزشی و تربیتی (مواد و
رسانه‌ها)» به ریاست رئیس سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی و با حضور
اعضای شورای معاونین وزارت‌خانه و نمایندگان دستگاه‌های فرهنگی ذیربط
(نماینده سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و
انجمن‌های ناشران و تولیدکنندگان، با هدف هماهنگی و حفظ وحدت رویه برای
تحقق اهداف آیین‌نامه مذکور، از دیگر اقدامات مهمی است که در سال‌های اخیر و
پس از تصویب مصوبه ۸۲۸ انجام شده است. لازم به ذکر است آیین‌نامه شورای
مذکور با امضای وزیر محترم، برای اجرا به رئیس سازمان پژوهش ابلاغ شده است.
امید می‌رود این شورا با تشکیل کارگروه‌های تخصصی بتواند موانع موجود را
یکی پس از دیگری از سر راه بردارد.
سامانه کنترل کیفیت منابع آموزشی و تربیتی
وبگاه سامان‌کتاب از سال‌ها پیش، پایگاه اطلاع‌رسانی دبیرخانه ساماندهی
منابع آموزشی و تربیتی بوده است. در این وبگاه ضمن انتشار تازه‌ترین خبرهای
مربوط به این حوزه، از جمله جدیدترین فهرست کتاب‌های تأیید شده، نسخه‌های
الکترونیکی کتاب‌نامه رشد، فصلنامه جوانه، راهنماهای تولید کتاب آموزشی و
اطلاعاتی درباره جشنواره‌های کتاب رشد قرار دارد. نشانی وبگاه سامان‌کتاب
از این قرار است: samanketab.roshdmag.ir
همچنین
از سال ۱۳۹۴، سامانه الکترونیکی جدیدی برای ثبت و ارزیابی کتاب‌های آموزشی
و تربیتی ایجاد شده که با وجود آن، فرایند ثبت، ارزیابی و اعلام نتیجه
کتاب سرعت بیشتری یافته است. ناشران با ثبت نام و ورود به سامانه می‌توانند
در هر ساعت از شبانه روز که مایل باشند، وضعیت کتاب‌های خود را پی‌گیری
کنند. با راه‌اندازی این سامانه، ناشران، کتاب‌های خود را پیش از ارسال
برای ارزیابی، ابتدا در سامانه ثبت و برای هر کتاب یک کد رهگیری دریافت
می‌کنند. پس از ارزیابی کتاب، نتیجه به فاصله کوتاهی، به اطلاع ناشر می‌رسد
و در صورت تأیید کتاب، مشخصات آن بر روی سامانه منتشر می‌شود. این سامانه
در نشانی اینترنتی زیر قابل دسترسی است: http://samanketab.roshd.ir
منابع آموزشی و تربیتی غیر مکتوب
بر اساس بند ۴ ماده ۲ قانون تشکیل سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی،
مسئولیت کنترل کیفیت محتوایی و فنی مواد، وسایل، رسانه‌ها و تجهیزات
آموزشی، برعهده این گروه است. این وظیفه توسط کارشناسان اجرایی و همچنین
کارشناسان ارزیاب و بر اساس روندنمای معین در این گروه صورت می‌گیرد.
سامانه کنترل کیفیت منابع آموزشی و تربیتی غیر مکتوب
این سامانه به منظور ثبت و ارزیابی محصولات آموزشی غیر مکتوب ایجاد شده
است که به وسیله آن فرایند ثبت به صورت الکترونیکی انجام می‌پذیرد.
تولیدکنندگان حقیقی و حقوقی می‌توانند در هر زمان و در هر نقطه از کشور
محصولات خود را ثبت و از نتیجه ارزیابی محصول ثبت شده خود مطلع شوند.
فرایند ثبت محصول در این سامانه
تولیدکننده با مراجعه به سامانه کنترل کیفیت به نشانی: http://standard.roshd.ir،
ابتدا از طریق برگه «ورود/ ثبت‌نام»، مشخصات خود را در سامانه به ثبت
می‌رساند. پس از طی فرایند ثبت نام، از همین بخش وارد سامانه می‌شود و به
ثبت محصول خود مبادرت میکند و نسخه‌ای از محصول را در اختیار کارشناسان
می‌گذارد. پس از ارزیابی محصول توسط کارشناس یا کارشناسان دفتر، نتیجه به
صورت یکی از سه حالت مورد تأیید/ غیر قابل تأیید/ نیازمند اصلاح تعیین
می‌شود.
لازم به ذکر است در فرایند ارزیابی منابع غیرمکتوب، تولیدکننده دو بار فرصت
دارد که محصول خود را اصلاح کند؛ و در صورت عدم رفع نقایص، محصول نامناسب
شناخته خواهد شد.