مهرماه بوی نوشدن میدهد.
کلاسهای رنگخورده، میز و نیمکتهای ردیفشده و هیجان دانشآموزان برای
کشف ناشناختهها، یادآور این حقیقت است که معلمی هنر پروازدادن ذهنهاست.
اما آیا میتوان در عصری که هوش مصنوعی در چند ثانیه انشا مینویسد،
روباتها معادلههای پیچیده را حل میکنند و واقعیت مجازی مرزهای کلاس را
درنوردیده است، با همان روشهای دیروز به مصاف فردا رفت؟ پاسخ را نه در
انکار فناوری، که در بهآغوشکشیدن آن به مثابه «همکارِ خلاقِ معلم»
باید جست.
سالهاست درباره «نحوه استفاده از تختههای هوشمند»، «آموزش پاورپوینت»،
«استفاده از واقعیت مجازی»، «بهرهگیری از اینترنت در آموزش» و «استفاده
از یادگیری الکترونیکی» نوشتهایم، اما امروز پرسش اساسیتر این است: «چرا
فناوری؟»
پژوهشهای جدید در سال 2024 نشان میدهند، معلمانی که فناوری را نه
بهعنوان «تکلیف اداری»، که «ابزار کشف استعداد» میبینند، تا 60 درصد
مشارکت کلاسی بیشتری ایجاد میکنند (گزارش دیدهبان جهانی کارآفرینی
یونسکو)1. معلم با استفاده هوشمند از فناوری، میتواند بهجای
«تدریس یکسان برای همه»، مسیرهای «یادگیری شخصیسازیشده» خلق کند.
بهعنوان نمونه، ابزارهایی مثل «خان آکادمی»2 یا «کلاس دوجو»3 تنها ابزار نیستند، بلکه پنجرهای به دنیای «یادگیری نامحدود» محسوب میشوند.
ما بهعنوان معلم عصر حاضر گریزی نداریم از اینکه نسبت و تکلیف خود را با
هوش مصنوعی و بهخصوص دستیارهای آموزشی آن روشن کنیم! ترس از جایگزینی
معلمان با «چت جیپیتی»4 یا «دیپسیک»5 ناشی از
نگاهی تقلیلگرایانه است. اما معلم امروز بهجای پرسشهای کلیشهای، از
دانشآموزان میخواهد به کمک هوش مصنوعی پروژهای طراحی کنند که مثلاً
تأثیر تغییرات آبوهوایی را بر معماری شهرشان شبیهسازی میکند. ببینید این
نوع مواجهه و بهرهگیری از هوش مصنوعی چقدر متفاوت از آن است که معلمی
دانشآموزان را تهدید میکند که برای نوشتن انشا یا حل تمرینهای درس
ریاضی، اگر از هوش مصنوعی کمک بگیرید، قابلقبول نیست و با شما برخورد
خواهد شد!
معلمی که از ابزارهایی مثل «تورنیتین»6 یا «گرامرلی»7
نه برای تنبیه که برای نشاندادن «مسیر پیشرفت» استفاده میکند، در واقع
نسبت و رابطه خود را با هوش مصنوعی و ابزارهای فناورهای نوین بهخوبی درک
کرده است و در رابطهای تعاملی و همافزار با فناوری، از ابزارها و
دستیارهای آن برای ارتقای کیفیت تدریس و نقشآفرینی مؤثرتر خود در حال
بهرهگیری است.
معلم امروز برای تأثیرگذاری نیازی به آزمایشگاههای مجهز ندارد! حتی در
روستاهای دوردست، با همان تلفن همراهی که در اختیار دارد و همان اینترنتی
که با سرعتش هم گاهگداری درگیر است، میتوان کارها کرد کارستان! مثلاً
ایجاد کانالهای درسی با محتوای صوتی برای دانشآموزانی که به کتاب دسترسی
ندارند. از معلمی در اصفهان الهام بگیریم که با تکهفیلمهای (کلیپهای)60
ثانیهای، فرمولهای ریاضی را به چالشهای روزمره پیوند میزد!
درست است که دانشآموزان منطقههای محروم ایران به «اینترنت پرسرعت» دسترسی
مناسبی ندارند، اما آیا این دلیل و بهانه مناسبی است برای کنارگذاشتن
آموزشهای مبتنی بر اینترنت و فناوری؟ به این راهحلها و نمونهها
بیندیشید:
پادپخشهای (پادکستهای) برونخط (آفلاین):
ضبط توضیحات درسی روی یک حافظه همراه (فلشمموری) ساده؛
بازیهای آموزشی بدون نیاز به نت: مثل «بازی جدول ضرب» با کاغذ و قلم.
واقعیت این است که «هوش مصنوعی جای معلمان را نمیگیرد، اما معلمی را بیکار
میکند که کارش تکرار ماشینی است» (اقتباس از ایده آندرهژید). ما قرار
نیست و نبوده که تکرارکننده عمل ماشینی در فرایند تدریس و کلاس درس باشیم
که امروز نگران شویم: «حالا که ماشین، خودکاری (اتوماسیون) و هوش مصنوعی
تمام آنچه را که من میکردم، بهتر و سریعتر انجام میدهد، پس من دیگر
جایگاهی ندارم!» البته اگر معلمی چنین بوده است، باید هم نگران ازدسترفتن
مرجعیت و جایگاه و اقتدارش باشد! اما معلمی جنبهها و وجوهی دارد که هوش
مصنوعی هنوز هم با تمام پیشرفتش، در این زمینهها ادعایی ندارد!
از مهمترین این کارکردها و نقشها میتوان به این موارد اشاره کرد:
- نقش عاطفی و انگیزشی؛
- خلاقیت در مواجهه با شرایط خاص و بحرانی در فرایند آموزش و تربیت؛
- الگو و نمونهای در دسترس برای زیست انسانی؛ نمونهای که دانشآموزان عیناً با او تعامل دارند و به کمک او میتوانند رشد کنند؛
- ادراک زمینهها و شرایط فرهنگی و اجتماعی کلاس و دانشآموزان و طراحی آموزشی متناسب با زیستبوم؛
- تربیت پرسشگران ماهر با رویکرد و روحیه تفکر انتقادی؛
- کشف استعدادهای دانشآموزان و راهنمایی آنها در مسیر ارتقا و شکوفایی؛
- انعطاف در ارزشیابی و سنجش آموختههای یادگیرندگان؛
- «روح زنده جاری در کلاس».
معلم قرن ۲۱، نه کاربر، که «طراح تجربه یادگیری» است. فناوری بالهای
شماست برای پرواز به فراسوی دیوارهای کلاس. این مجله و مقالههای آن را نه
دستورالعمل، که «جعبه ابزاری از ایدههای آزمودهشده» ببینید. فردا که
دانشآموزی از شما بپرسد «چرا باید این را یاد بگیریم؟»، چه پاسخی دارید؟
فناوری زبان مشترک شما برای پاسخ به این «چرا»ی بزرگ است.
با آرزوی موفقیت برای تمامی معلمان سرزمینم ایران
پینوشتها
1. UNESCO GEM Report
2. Khan Academy
3. ClassDojo
4. ChatGPT
5. DeepSeek
6. Turnitin
7. Gramarly