چگونه کلاسی قانونمند بسازیم؟
تصور کنید وارد شهری شده‌اید که هیچ قانون و مقرراتی بر
آن حاکم نیست. چه انتظاراتی دارید؟ چه چالش‌ها و مشکلاتی برای شهروندان
ایجاد می‌شوند. خیابان‌های شلوغ، مجادلات و منازعات میان مردم، آسیب‌های
متعدد و هرج‌ومرج‌های فراوان در شهر را می‌توان انتظار داشت. کلاس درس نیز
این‌گونه است.
یکی از مقوله‌‌های مهمی که همواره اثر مستقیم بر مدیریت بهینه کلاس درس
دارد و می‌تواند یادگیری دانش‌آموزان را تحت‌تأثیر قرار دهد، قوانین و
توافقهای کلاسی است. قوانین کلاس عموماً به معنای باید و نبایدهای کلاس
است که شامل دستورالعمل‌هایی برای انجام‌دادن یا ندادن کاری از سوی معلم
است یا با مشارکت دانش‌آموزان تهیه می‌شود و به توافق می‌رسند. برای
هماهنگی، تنظیم و سازمان‌دهی افراد و فعالیت‌‌های آنان در کلاس، معلم با
همکاری دانش‌آموزان قوانین کلاس درس را طراحی و تصویب می‌کند. وضع و رعایت
قوانین و توافقهای کلاسی، افزون بر اینکه باعث ایجاد نظم کلاسی می‌شود و
مدیریت کلاس را آسان می‌کند، می‌تواند مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی را در
دانش‌آموزان رشد دهد. رعایت‌نکردن قوانین از سوی دانش‌آموزان، همواره یکی
از دغدغه‌های مهم معلمان تربیتبدنی بوده است.
یکی از بهترین تصمیمات این است که معلم قوانین کلاس درس را در همان جلسه
اول سال تحصیلی اعلام کند. اگرچه متخصصان همواره پیشنهاد می‌کنند که قوانین
باید منعطف باشند و با گذشت زمان ممکن است قوانین قبلی تغییر کنند یا
تعدیل، یا اصلاح یا قوانین جدیدی وضع شوند، اما در ایجاد و تفاهم قوانین
کلاسی برخی از اصول را باید رعایت کرد تا تضمین اجرای آن‌ها را برای
دانش‌آموزان بیشتر کند. برای این منظور، نکته‌هایی را باید در خصوص چگونگی
وضع و اجرای قوانین در نظر بگیریم تا فرایندهای مدیریت کلاس آسان شوند.
اصول مربوط به وضع قوانین و توافقات
قوانین وضع‌شده در کلاس باید با قوانین وضع‌شده در مدرسه
هم‌راستا باشند. برای مثال اگر ورود به محدوده‌ای خاص از حیاط مدرسه ممنوع
است، این قانون باید در کلاس تربیتبدنی هم رعایت شود، مگر اینکه تفاهم
قبلی برای این موضوع وجود داشته باشد. منطبق‌نبودن قوانین کلاس با قوانین
مدرسه باعث سوء‌استفاده دانش‌آموزان از این تناقض می‌شود.
دلیل ایجاد قوانین را برای دانش‌آموزان شرح دهید. توضیح اینکه «چرا قوانین
مختلف در کلاس وجود دارند» یک راهکار آموزشی مهم است. اگر دانش‌آموزان نکته
یک قانون را نمی‌بینند، احتمالاً نگرش منفی نسبت به آن دارند. برای مثال
در خصوص رعایت فاصله طولی هنگام فعالیت می‌توانید استدلال کنید که این
قانون احتمال برخورد و آسیب را در دانش‌آموزان کمتر می‌کند.
در خصوص برخی از قوانین و توافقهای کلاس درس از دانش‌آموزان مشارکت
بگیرید. اگر دانش‌آموزان در ایجاد قوانین نقش داشته باشند، احتمال بیشتری
وجود دارد که به آن‌ها پایبند بمانند. در خصوص قوانینی که با مشارکت
دانش‌آموزان وضع می‌کنید، می‌توانید از روش رأی‌گیری یا اجماع نظرات
استفاده کنید. البته باید توجه کنید که تمام قوانین را نمی‌توانید از این
روش ایجاد کنید. توصیه می‌شود که برای ایجاد این قوانین از روش‌‌های
اکتشافی هدایت‌شونده یا پرسش و پاسخ یا بحث گروهی استفاده کنید. برای مثال
اگر می‌خواهید حضور به‌موقع را به‌عنوان یک توافق یا قانون بیان کنید
می‌توانید از این‌گونه پرسش‌ها استفاده کنید:
• بچه‌ها، اگر شما با دوستتان قرار داشته باشید و او دیر به سر قرار برسد، شما چه واکنشی نشان می‌دهید؟
• به نظر شما اگر دانش‌آموزی به‌موقع در کلاس درس حاضر نشود، چه اثرات منفی برای او و سایر اعضای کلاس درس به همراه خواهد داشت؟
• با توجه به پاسخ‌‌هایی که ارائه دادید، موافقید که زمانی را مشخص کنیم تا دانش‌آموزان همه با لباس‌های تعویض‌شده حضور داشته باشند؟
قوانین باید شفاف و دقیق باشند. قوانین و روال‌های واضح پیچیدگی کلاس را
کاهش می‌دهند و سردرگمی را به حداقل می‌رسانند و از اتلاف زمان آموزشی
جلوگیری می‌کنند.
قوانین باید دربرگیرنده پیامدهای رعایت‌نکردن آن‌ها باشند. برای مثال اگر
قانون گذاشتید که دانش‌آموزان سر ساعت 9 در کلاس حاضر باشند، مشخص کنید با
کسانی که بعد از ساعت 9 وارد کلاس شوند، چگونه رفتار خواهید کرد؟ مثال دیگر
اینکه اگر دو دانش‌آموز به دلیل اختلاف و تعارض به یکدیگر بی‌ادبی کردند،
پیامد آن ممکن است اخراج موقتی از کلاس درس باشد.
قوانین را روی یک برگه بزرگ چاپ کنید و آن را در معرض دید دانش‌آموزان قرار
دهید. می‌توانید از دانش‌آموزان بخواهید که همه قوانین را بخوانند و با
امضاکردن، موافقت خود را اعلام کنند.
قوانین باید در حد درک و توانمندی دانش‌آموزان باشند. هر کلاس فراگیرندگانی
با ویژگی‌های متفاوت دارد. افزون بر این، امکانات، تجهیزات و فضای
مدرسه‌های مختلف متفاوت است. بنابراین هر کلاس متناسب با اقتضائات محیطی،
قوانین منحصربه‌فرد خود را خواهد داشت. برای مثال، وضعیت اجتماعی و فرهنگی
یک منطقه ممکن است شرایطی برای بروز رفتارهای پرخطر (مانند تبادل سیگار یا
مواد مخدر) بین دانش‌آموزان ایجاد کند و برای پیشگیری از این مسئله ممکن
است قانونی بگذارید که در آن دانش‌آموزان حق نداشته باشند در فضای خلوت
بدون نظارت معلم بمانند. همچنین هنگام انتقال دانش‌آموزان از کلاس درس به
سالن ورزشی ممکن است برخی از قوانین را برای حفظ ایمنی دانش‌آموزان وضع
کنید.
اصول مربوط به اجرای قوانین و توافقات
قوانین باید منطقی و قابل‌اجرا باشند. برای مثال،
ممنوع‌کردن خوردن خوراکی در کلاس تربیتبدنی برای همه پایه‌های تحصیلی ممکن
است قابلیت اجرایی نداشته باشد، چون دانش‌آموزان به دلیل انجام فعالیت
بدنی دچار افت قند خون می‌شوند و ممکن است در زمان‌های استراحت نیاز به
مصرف مواد غذایی داشته باشند.
هر زمان دانش‌آموزی قانون‌ها یا توافق‌ها را رعایت نکرد، با او وارد
گفت‌وگو شوید و در صحبت‌های خود به قوانین توافق‌شده قبلی اشاره کنید.
به قوانین کلاس پایبند باشید. اگر دانش‌آموزان احساس کنند که رعایت‌کردن یا
رعایت نکردن قوانین با یکدیگر فرق ندارند، احتمالاً بسیاری از آنان به
قوانین پایبند نخواهند بود.
فرایند اجرای قوانین را تا حد ممکن آسان کنید. برای مثال اگر قرار است که
دانش‌آموزان لباس‌های رسمی خود را در داخل کمدهای گوشه سالن قرار دهند،
می‌توانید با نصب یک برگه یا تابلو این موضوع را در معرض دید آنان قرار
دهید.
قوانین و توافقات را بارها و بارها یادآوری کنید. هنگام تدریس یا انجام
تکالیف، یادآوری قوانین باعث ماندگاری آن‌ها در ذهن دانش‌آموزان می‌شود.
برای مثال می‌توانید از دانش‌آموزان بابت قراردادن لباس‌هایشان در داخل
کمدها تشکر کنید.
از مشارکت دانش‌آموزان برای نظارت بر قوانین و توافقات کلاسی استفاده کنید.
بدیهی است نظارت بر اجرای قوانین و توافقات به‌تنهایی امکان‌پذیر نیست.
بدین‌منظور می‌توانید برای نظارت بر اجرای برخی از توافقات و قوانین (مثل
نظارت بر کوتاه‌بودن ناخن‌های دست، تعویض لباس‌های ورزشی) از دانش‌آموزان
کمک بگیرید.
رعایت قوانین بخشی از اهداف و استانداردهای برنامه درسی است. بنابراین آن
را باید به‌عنوان بخشی از فرایند ارزشیابی دانش‌آموزان در نظر گرفت. برای
این منظور می‌توان از روبریک‌های مختلف استفاده کرد.
انعطاف‌پذیر باشید. در صورت نیاز، قوانین را بازبینی کنید. در خصوص بازبینی
قوانین و توافقات می‌توانید با دانش‌آموزان هم‌فکری کنید. برای مثال اگر
قبلاً توافق کرده بودید که تعویض لباس در کلاس درس انجام شود و این امر
باعث ایجاد هرج‌ومرج و مزاحمت برای کلاس‌های دیگر می‌شود، می‌توانید آن را
اصلاح کنید. همچنین با توجه به شرایط می‌توانید برخی از قوانین جدید را به
قوانین قبلی کلاس اضافه کنید.
در نظارت و اجرای قوانین کلاسی از سبک استبدادی استفاده نکنید. سبک باشگاهی
نیز مناسب اجرای قوانین کلاسی نیست. باید یک رویکرد مردم‌سالارانه
(دموکراتیک) را به کار برد. قاطع‌بودن و تعامل سازنده می‌تواند نتیجه‌بخش
باشد. این موضوع باعث می‌شود که اجرای قوانین کلاسی ابعاد تربیتی مؤثرتری
داشته باشد.
قوانین کلاس باید عدالت‌محور و به دور از تبعیض در نژاد، جنسیت و شرایط
اقتصادی و اجتماعی دانش‌آموزان باشد. اگر دانش‌آموزان در قوانین کلاس احساس
بی‌عدالتی کنند، دیگر تعهدی به اجرای آن نخواهند داشت.