وضعیت اقلیم زمین در گذشته هم تغییرات بسیاری داشته و این تغییرات در زندگی انسان همواره مؤثر بوده است. در پی بارشهای بسیار خوب بهار امسال و سرریزشدن برخی سدها در استانهای کشور، این موضوع تصور میشود که کمبود آب و خشکسالی به پایان رسیده است.
در این نوشتار از دو جنبه این موضوع را
بررسی میکنیم: ابتدا اینکه علت چیست و سپس آیا این انتظار و تصور صحیح است
یا همچنان الگوی صرفهجویی و درست مصرفکردن آب را باید در پیش بگیریم.
تعریفهای زیادی از خشکسالی شدهاند که ما در اینجا به «خشکسالی
آبشناختی (هیدرولوژیک)» میپردازیم. مهمترین عامل برای سنجش تعیین میزان
بارش یک محل، مقایسه آن با بارش عادی (نرمال) بلندمدت در آن محل است. برخی
فکر میکنند مشکل کمبود آب تهران مدنظر است، اما چنین نیست و با این روش
میزان بارش در هر منطقهای از کشور برآورد میشود. یعنی میزان بارش برای کل
کشور بهصورت محلی تعیین میشود.
علتهای متعددی برای ایجاد خشکسالی وجود دارند که مهمترین آنها
عبارتاند از: دمای سطح دریا، فرونشینی تودههای هوا، سلولهای پرفشار و
عملکرد انسان.
در یادداشت سردبیر شمارههای قبلی مجله به «النینو» پرداختیم، اما امسال
موضوع جدیدی با عنوان «لانینا» مطرح است. این پدیده هر سه تا هفت سال
یکبار مشاهده میشود و میتواند یک چهارم سیاره زمین را تحت تأثیر
جابهجایی گرمایی قرار دهد و در نتیجه توانایی تأثیر بر آب و هوای کل سیاره
را دارد.
در لانینا سطح آب بخش مرکزی و شرقی استوایی اقیانوس آرام سردتر از حالت
معمول میشود و قسمت غربی استوایی گرمتر از حالت عادی گسترش پیدا میکند.
این روند با گرمایش جهانی در ارتباط است و میتواند در برخی نقاط به
طوفانهای شدید و خشکسالی منجر شود.
زمانی که دمای آب اقیانوس به عمق حدود 200 متر تغییر میکند، اگر نیم درجه
گرمتر شود، وارد فاز «النینو» یا فاز گرم میشود و اگر نیم درجه سردتر از
حالت نرمال شود، یعنی وارد فاز «لانینا» شده است.
صادق ضیائیان، رئیس «مرکز ملی پیشبینی و مدیریت مخاطرات وضع هوا» میگوید:
« امسال در حال تغییر فاز از النینو به لانینا در اقیانوس آرام هستیم.
درباره اثرات این جریان برکشور ما نمیتوان بهطور قاطع نظر داد، اما
پیشبینیها براساس الگوهای هواشناسی، نشان از آن دارد که احتمالاً
بارشهای پاییزی در ایران دیرتر شروع میشوند. بنابراین با توجه به اینکه
خیلی وقتها لانینا میتواند همراه با کمبارشی باشد و همچنین، با توجه به
اینکه بارشهای موسمی تابستان در جنوب شرقی ایران بیشتر از سال قبل
پیشبینی میشود، میتوان گفت پدیده لانینا بر ایران اثرگذاری نسبی دارد»
(خبرگزاری مهر).
حال سؤال این است که خشکسالی چه وقت به پایان میرسد؟
خشکسالی زمانی به پایان میرسد که بارش باران به حدی باشد که رطوبت مورد
نیاز خاک تأمین و جریان رودخانهها برقرار شود و مخزنهای آب زیرزمینی
دوباره تغذیه شوند.
در چند سالی که با خشکسالی مواجه هستیم، با برداشتهای بیرویه، بهخصوص
از ذخیره آبهای زیرزمینی، بدهی برداشت آب سال را به صفر نرسانده، بر بدهی
بعدی افزودهایم. این یعنی ورشکستگی آبی، که اگر چندین سال بارش بیش از
حالت عادی هم داشته باشیم، بدهی نه تنها به پایان نمیرسد بلکه هیچگونه
ذخیره آبی هم صورت نمیپذیرد و به علاوه، خطر پدیده فرونشست تشدید میشود.
کشور ما تنها منطقه جهان نیست که تحت تأثیر خشکسالی قرار گرفته است. مثلاً
اروپا با بدترین خشکسالی در 500 سال اخیر مواجه شده است. برخی از
رودخانهها با پایینآمدن سطح آب از نظر کشتیرانی و تولید برق آبی دچار
مشکل شدهاند. آفریقا در مقایسه با سایر قارهها بیشترین خشکسالی را داشته
است. یعنی 44 درصد خشکسالی سراسر جهان را به خود اختصاص داده است.
با وجود اینکه دانشمندان اطلاعات زیادی درباره عاملهای ایجاد خشکسالی و
شدت و طولانیترشدن آن دارند، اما پیشبینی و نظارت بر آن بسیار دشوار است.
بالاخره خشکسالی پدیدهای است که میتواند هفتهها، ماهها و سالها
ادامه داشته باشد.
میتوان با ایجاد مخازن بزرگ، ذخیرهسازی آب زیرزمینی، و نگهداری آب و حفظ
آن، تابآوری در شرایط خشکسالی را افزایش داد. ضمن اینکه با استفاده از
فناوریهای آبیاری هوشمند که ریشههای محصولات را تغذیه میکنند، میتوان
هدررفت آب را کاهش داد، یا با پرورش محصولات مقاوم و جنگلهای مختلط، به
جای کشت تکمحصولی که آسیبپذیر است، آب موجود را بهطور بهینه مصرف کرد.
اما هیچ روشی جایگزین مشارکت ما در صرفهجویی و مصرف بهینه آب نمیشود. اگر
نیمنگاهی به سایر کشورها داشته باشیم، میبینیم که این روش را اغلب
کشورها دنبال میکنند.
حال با باورداشتن واقعیت کمآبی باید هشدارها را جدی بگیریم و با آموزش، همیاری و همدلی و به کمک هم این مخاطره را پشت سر بگذاریم.
والسلام