از مهم‌ترین هدف‌های هر
نظام آموزشی، هدایت تحصیلی مناسب دانش‌آموزان در مسیری است که نیازهای
جامعه از یک‌سو و نیازهای فردی آن‌ها از طرف دیگر برآورده شود. اما اجرای
برنامه هدایت تحصیلی از تابستان سال 1395 که نظام 6-3-3 در آستانه رسیدن به
کلاس دهم و متوسطه دوم بود، با اختلال مواجه شد. از این سال به بعد، توزیع
متوازن دانش‌آموزان در رشته‌های متفاوت تحقق پیدا نکرد. این روزها هم
اخبار زیادی در ارتباط با تعطیلی رشته ریاضی و فیزیک در برخی دبیرستان‌ها و
به‌طور کلی اقبال کم دانش‌آموزان به این رشته شنیده می‌شود. مانند این خبر
که تعداد شرکت‌کنندگان گروه ریاضی و فنی در آزمون سراسری 1401 از تمام
گروه‌های دیگر، حتی هنر و زبان‌های خارجی نیز کمتر است. دست‌کم از 10 سال
پیش، زنگ خطر و هشدار در زمینه این بحران به صدا درآمده بود، به‌طوری‌که با
یک جست‌وجوی ساده، گزارش برگزاری فراهمایی‌ها (کنفرانس‌ها) و همچنین
مصاحبه‌هایی با صاحب‌نظران در این مورد یافت می‌شود.
طبق آمارهای اعلامی، در آزمون سراسری سال 1401، حدود 40 درصد شرکت‌کنندگان
را داوطلبان رشته تجربی تشکیل می‌دهند، اما کمتر از 10 درصد داوطلبان در
گروه ریاضی و فنی ثبت‌نام کرده‌اند. این در حالی است که در آزمون سراسری
سال‌های 1395 و 1390 این میزان برای گروه ریاضی به ترتیب 19 و 25 درصد بوده
است. به عبارت دیگر، در طول یک دهه گذشته تعداد داوطلبان گروه ریاضی و فنی
از کل داوطلبان آزمون سراسری به کمتر از کل شرکت‌کنندگان آزمون سراسری
تنزل کرده است. نکته قابل توجه آنکه سرعت افت داوطلبان در نیمه دوم این دهه
چند برابر سرعت افت در نیمه اول آن است. به گفته دکتر پورعباس، رئیس
سازمان سنجش آموزش کشور، در گروه علوم ریاضی و فنی آزمون سراسری 1401 تعداد
صندلی‌ها از تعداد داوطلبان بیشتر است؛ یعنی برای 250 هزار صندلی، 150
هزار داوطلب داریم و 100 هزار صندلی خالی مانده است.
اگر نتایج دانش‌آموزان ایرانی در مطالعات بین المللی علوم و ریاضی مانند
تیمز و همچنین نمرات ریاضی داوطلبان آزمون سراسری را به‌عنوان دماسنج‌هایی
در نظر بگیریم که وضعیت عمومی آموزش ریاضی و علوم کشور را نشان می‌دهند،
باید متذکر شد که وضعیت کشور در این زمینه چندان مناسب نیست. در مطالعه
تیمز که سطح پیشرفت در آموزش و یادگیری ریاضیات و علوم در پایه‌های چهارم و
هشتم را هر چهار سال یک‌بار اندازه‌گیری می‌کند، وضعیت کشور ایران مناسب
نیست. در آخرین دوره این مطالعه در سال 2019، دانش‌آموزان ایرانی در دروس
ریاضی و علوم کلاس چهارم با کسب نمرات 443 و 441 که هر دو زیر نقطه مرکزی
مقیاس تیمز (500) بوده است، به ترتیب رتبه‌های 50 و 48 را بین 58 کشور کسب
کرده‌اند. در همین سال در دروس ریاضی و علوم کلاس هشتم، با کسب نمرات 446 و
499 که هر دو نمره مشابه با پایه چهارم زیر میانگین بین‌المللی بوده است،
به ترتیب رتبه‌های 29 و 32 را بین 39 کشور به‌دست آورده‌اند.
در آزمون سراسری ورودی دانشگاه‌ها نیز میانگین دروس مرتبط با علوم پایه
دچار افت شدیدی شده است. به‌عنوان مثال میانگین درس ریاضی در سه گروه ریاضی
فیزیک، علوم تجربی و علوم انسانی در سال 1396 به ترتیب از نمره 3/6 ، 10 و
9/2 درصد به 9/3 ، 7/3 و 5/1 درصد در سال 1400رسیده است. در سطح
نخبه‌پروری هم باید گوشزد کرد که وضعیت دانش‌آموزان ایرانی در المپیادهای
جهانی نیز چندان مناسب نیست و در سال‌های اخیر افت شدیدی به چشم می‌خورد.
با وجود اینکه دانش‌آموزان ایرانی در سال 2017 در المپیادهای ریاضی رتبه 5،
فیزیک رتبه 11، شیمی رتبه 3، زیست‌شناسی رتبه 3 و علوم رایانه رتبه 7 را
کسب کرده بودند، در المپیاد سال 2021 با افت شدیدی مواجه شدند. به‌طوری‌که
در المپیاد ریاضی رتبه 29، فیزیک رتبه 19، شیمی رتبه 10، زیست‌شناسی رتبه 9
و در علوم رایانه همان رتبه 7 دستاورد تیم‌های کشورمان بوده است.
تمایل شدید خانواده‌ها و دانش‌آموزان به رشته علوم تجربی باعث شده است
بیشتر دانش‌آموزان مستعد به این رشته وارد شوند. همین موضوع سبب شده
ورودی‌های رشته ریاضی نه‌تنها از نظر تعداد کاهش یابند، بلکه این امر به
افت کیفیت علمی دانش‌آموزان در رشته ریاضی هم انجامیده است. یکی از
پیامدهای مهم این مطلب آن است که خروجی‌های رشته ریاضی و فیزیک به لحاظ کمی
و کیفی در سال‌های اخیر شرایط مناسبی را نداشته‌اند و در این زمینه
چشم‌انداز سال‌های آینده هم چندان امیدوارکننده نیست. برخی از نتایج این
وضعیت در بندهای بالا تشریح شدند. از سوی دیگر، از آنجا که رشته‌های علوم
پایه در دانشگاه‌ها دانشجویان خود را عمدتاً از بین داوطلبان ریاضی و فنی
برمی‌گزینند، با این شرایط زنگ خطر برای این رشته‌ها هم سال‌هاست که به صدا
در آمده و این موضوعی است که ممکن است پیشرفت کشور را در سال‌های آتی دچار
اختلال کند. چرا که اهمیت و نقش علوم پایه در شناسایی و حل چالش‌های
پیش‌روی جامعه فناورانه امروز بر کسی پوشیده نیست.
موضوع علوم پایه و رشته ریاضی دبیرستان ازجمله موضوعاتی است که مقام معظم
رهبری بر آن تأکید خاصی دارند. ایشان در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و
پژوهشگران دانشگاه‌ها، در تاریخ 20 خرداد 1397 می‌فرمایند: «آماری که به من
داده‌اند نشان می‌دهد که مثلاً حدود 50 درصد داوطلبان آزمون سراسری رشته
ریاضی که رشته بسیار مهمی است، کاهش پیدا کرده؛ این برای آینده کشور خطرناک
است. ما این رشته‌های مهم علوم پایه را ـ به‌خصوص مثل ریاضی را یا فیزیک
را ـ برای آینده لازم داریم». همچنین، علوم پایه در اسناد بالادستی و
قوانین، ازجمله سیاست‌های کلی علم و فناوری، نقشه جامع علمی کشور، سند
راهبردی کشور در امور نخبگان و قانون برنامه ششم توسعه مورد توجه قرار
گرفته است. از هفت حکم ابلاغی برنامه ششم توسعه در امور علم و فناوری و
نوآوری، یک حکم به گروه علوم پایه اختصاص داشته است. به ویژه، به دلیل
اهمیت علوم پایه، تنها گروه علمی که به‌طور خاص در برنامه ششم توسعه برای
آن هدف‌گذاری کمی (افزایش تعداد دانشجویان) صورت گرفته، گروه علوم پایه
است.
با وجود تأکید قوانین و اسناد بالادستی بر حوزه علوم پایه، رشد تعداد
دانشجویان علوم پایه متناسب با هدف‌گذاری صورت گرفته در قانون برنامه ششم
توسعه نبوده است و از آن فاصله بسیاری دارد. شاخص تعداد دانشجویان علوم
پایه و تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی علوم پایه، از سال 1395 روند نزولی
را آغاز کرده و این روند کاهشی طی سال‌های بعدی نیز ادامه یافته است.
به‌طور کلی عملکرد دانشگاه‌ها درخصوص تعداد دانشجویان کارشناسی حدود 50
درصد و در مورد دانشجویان تحصیلات تکمیلی نزدیک به 60 درصد عقب‌تر از
هدف‌گذاری قانون برنامه ششم است. به علاوه، سهم هزینه‌کرد دولت در
پژوهش‌های پایه‌ای در مقایسه با سایر حوزه‌های تحقیق و توسعه از نسبت 26
درصد در سال 1395 به حدود 20 درصد در سال 1400 کاهش یافته است.
علوم پایه زمینه‌ساز پیشرفت در دیگر حوزه‌های علمی است. هرگونه پیشرفت در
فناوری‌های نوین در غیاب علوم پایه امکان‌پذیر نیست. اهمیت علوم پایه به
حدی است که یونسکو سال 2022 را به‌عنوان سال علوم پایه نام‌گذاری کرده است.
در توضیح این نام‌گذاری آمده است که علوم پایه نقش مهمی در مقابله با
چالش‌هایی مانند دسترسی جهانی به غذا، انرژی، مسائل بهداشتی و فناوری‌های
ارتباطی، از بین رفتن لایه ازون، تغییرات آب و هوا، کاهش منابع طبیعی و
انقراض گونه‌های زنده دارند.
در کشور ما هم به همین مناسبت، ستاد ملی سال بین‌المللی علوم پایه به ریاست
وزیر علوم تحقیقات و فناوری تشکیل شده است. همچنین برای برگزاری
همایش‌هایی در این زمینه برنامه‌ریزی شد که این همایش‌ها، برگزار شده یا
خواهند شد. طرح مسئله لزوماً به حل آن منجر نمی‌شود، ولی شناخت مسئله یا
چالش آموزشی و به رسمیت شناختن آن، اولین قدم و در واقع شرط لازم به‌منظور
برنامه‌ریزی برای حل آن مسئله یا کاهش تأثیرات چالش مورد نظر است. امید است
که مسئولان دستگاه‌های مربوطه از نهاد ریاست‌جمهوری تا وزارتخانه‌ها و
دستگاه‌های کشور ابعاد گوناگون خطر را به خوبی لمس کرده باشند و برای کاهش
آثار منفی آن اقدامات فوری، میان‌مدت و بلندمدت را بر اساس نتایج پژوهش‌های
ملی و بین‌المللی در دستور کار خود قرار دهند. در واقع، این چالش باید
به‌عنوان یک اولویت مهم در نظام سیاست‌گذاری کشور قرار گیرد.
از نظر «مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی»، وضعیت نامناسب اشتغال
دانش‌آموختگان رشته‌های علوم پایه و همچنین شیوه نامناسب آموزش در دوره
آموزش عمومی، از جمله دلایل افت علوم پایه در کشور است. برای افزایش جذب
دانش‌آموزان به رشته ریاضی و فیزیک پیشنهاد می‌شود در گام اول در دوره اول
متوسطه نسبت به آشنایی دانش‌آموزان با رشته‌ها و مشاغل مرتبط اقدام شود.
آموزش عمیق و صحیح دروس ریاضی و علوم مدرسه‌ای، فرهنگ‌سازی، توجیه افراد
مؤثر بر انتخاب رشته دانش‌آموزان و استفاده از کادر علمی مجرب در مدارس هم
باید مورد توجه باشد. همچنین به استعدادیابی مناسب و علاقه افراد توجه کافی
شود. برگزاری جشنواره‌های مناسب و اعطای جوایز علمی ملی و بین‌المللی در
رشته‌های گوناگون گروه علوم پایه و همچنین اعطای کمک‌هزینه (بورسیه)های
دانشجویی در مقاطع متفاوت تحصیلی به‌منظور تشویق داوطلبان مستعد برای
تحصیل در رشته‌های علوم پایه نیز ممکن است راهگشا باشد.
به‌عنوان کلام آخر، نباید نوع سنجش دانش‌آموزان به ویژه در آزمون سراسری
فعلی و تأثیر منفی آن بر روحیه دانش‌آموزان و فرسوده شدن ذهن‌های خلاق
نادیده گرفته شود که باعث می‌شود حتی فکر ادامه تحصیل در رشته‌های علوم
پایه هم به ذهن آنان خطور نکند. همچنین در این میان نباید از نقش رسانه‌های
جمعی غافل شد که صرفاً برای کسب درآمد، به تبلیغ آموزش‌های ناصحیح
می‌پردازند و اثرات سویی بر شیوه یادگیری دانش‌آموزان می‌گذارند. برعکس،
دستگاهی مانند رسانه ملی باید در این زمینه نقش مثبت و فعالی بازی کند و
مثلاً با معرفی رشته‌ها و چهره‌های علوم پایه، پرداختن به اهمیت آن‌ها،
ترویج ظرفیت و دستاوردهای علوم پایه، متناسب با سطوح متفاوت تحصیلی،
زمینه‌ساز ایجاد علاقه در افراد برای ورود به این رشته‌ها شود.