فرشته زینی‌وندنژاد، از پژوهشگران و محققان پژوهشکده تعلیم‌وتربیت، یافته‌های پژوهشی خود را درباره به‌کارگیری رسانه‌های دیداری و شنیداری در آموزش ارائه کرد.
به گزارش واحد خبر و رسانه دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، به جهت کاربست نتایج پژوهش‌های درون سازمانی و برون‌سازمانی معتبر در موضوعات مرتبط با مأموریت‌های این دفتر در برنامه‌ها و اقدامات پیش رو، در آخرین چهارشنبه هرماه نشست‌هایی علمی با موضوع مرور یافته‌های پژوهشی برگزار می‌شود.
در اولین نشست سال 1401 از سلسله نشست‌های اندیشه‌ورزی رشد، دکتر فرشته زینی‌وندنژاد تحقیق خود را درباره «بررسی میزان و چگونگی به‌کارگیری رسانه‌های دیداری و شنیداری (فیلم و کتاب گویا) و نرم‌افزارهای آموزشی در فرایند یاددهی ـ یادگیری» در جمع معاونان، رؤسای گروه‌ها و کارشناسان دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، و سردبیران، مدیران داخلی و دست‌اندرکاران تولید و انتشار مجلات رشد تشریح کرد.
دکتر فرشته زینی‌وندنژاد درباره این پژوهش گفت: در سال 98 ـ97 به سفارش دفتر فناوری آموزشی پروژه‌ای اجرا شد که بر اساس آن می‌خواستیم میزان و چگونگی شکل‌گیری به‌کارگیری و استفاده از رسانه‌های دیداری و شنیداری در فرایند یاددهی ـ یادگیری ریاضی را بررسی کنیم. در این پژوهش دانش‌آموزان دوره دوم ابتدایی و دوره اول متوسطه بررسی شدند. البته استفاده از فناوری در پایه‌های اول تا سوم ابتدایی و نیز در دوره دوم دبیرستان موضوعی جداگانه است.
جایگزین دست‌ورزی
فناوری‌های دیجیتال جایگزین مناسبی برای دست‌ورزی‌های فیزیکی هستند. دست‌ورزی‌ها به ملموس‌کردن مفاهیم انتزاعی و راستی‌آزمایی و حل مسئله کمک می‌کنند، عملکرد خوب دانش‌آموزان را در ریاضی در پی دارند و فرایندهای ریاضی مانند بازنمایی و دیدارسازی را پرورش می‌دهند. هرچه بازنمایی‌های ذهنی افراد از یک موضوع بیشتر باشد، آن‌ها در یادگیری آن موضوع موفق‌ترند. منظور از بازنمایی هم بازنمایی کلامی، تصویری، جدولی و حرفی در آموزش ریاضیات است.
پژوهش‌های بسیاری درباره آموزش ریاضی انجام گرفته‌اند و مسائل متعددی مانند تدریس ریاضی، نقش کتاب‌های درسی در آموزش ریاضی، راهبرد‌های مربوط به اعداد و تلفیق فناوری‌های دیجیتال در فرایند یاددهی ـ یادگیری ریاضی بررسی شده‌اند. مقایسه‌هایی بین‌المللی هم در زمینه پیشرفت‌های تحصیلی دانش‌آموزان در ریاضی انجام شده‌اند.
زینی‌وندنژاد با اشاره به اینکه تدریس ریاضی با تأکید بر فرایندهای ریاضی مثل «بازنمایی، حل مسئله، پیوند، ارتباط و استدلال» در آموزش ریاضی مبتنی بر استدلال جایگاه ویژه‌ای دارد یادآور شد: «در کتاب استانداردها، یکی از اصل‌ها که بر آن تأکید می‌شود، استفاده از فناوریها در یاددهییادگیری است.»
دکتر زینی‌وندنژاد خاطرنشان کرد: «همه آنچه را که در پژوهش ارائه می‌دهم، مربوط به سال 1398 است. حتی اسلایدها هم به همان سال مربوط هستند و آن‌ها را تغییر نداده‌ایم. دوستان ممکن است بگویند اکنون آموزش‌های تعاملی و شیوه استفاده از مهارت‌ها عوض شده‌اند.
ما برای اینکه با استفاده از فناوری تدریس کنیم، باید معلمی داشته باشیم که بتواند از طریق فناوری تدریس کند. بسیاری از معلمان به همان روشی درس می‌دهند که آموزش دیده‌اند. اکنون در کلاس‌ها معلمان بیشتر به روش سخنرانی تدریس می‌کنند، چون با همین روش آموزش دیده‌اند. متأسفانه تلفیق فناوری در آموزش ریاضیات، به خاطر مسائل گوناگون، آهسته بوده است. این مسائل می‌تواند به برنامه درسی، فضای مدرسه، زیرساخت، اعتقاد معلم و کمبود تکالیف مبتنی بر نوآوری‌های دیجیتال مربوط باشد.»
زینی‌وندنژاد تأکید کرد: «طراحی تکلیف در آموزش ریاضی بسیار مهم است. اصلاً در رشته ما طراحی (دیزاین) از موضوع‌های مهم مورد مطالعه است. ریتس و همکارانش در درس جبر و هندسه مطالعاتی انجام دادند و اثر متوسطی در کارشان به‌دست آوردند و نتیجه گرفتند که به‌طورکلی مداخلات روی درک مفهومی، نسبت به مداخلاتی که صرفاً روی فهم روندی متمرکز بودند، اندازه اثر دوبرابری داشت. مثلاً شما می‌خواهید حجم یا سطح یا یک مفهوم را از نظر فناورانه به فرد آموزش بدهید. در این ارتباط چانگ و همکارش در یادگیری ریاضی با استفاده از فناوری تفاوت متوسطی را دریافتند. آن‌ها گفتند فناوریها کمک‌دهنده هستند، اما عامل اصلی موفقیت نیستند. آن‌ها همچنین گفتند، این اثر در دوره ابتدایی بیشتر از متوسطه است.
مطالعه موردی دیگری هم گفته است، نظام‌‌های تدریس هوشمند اثر منفی ندارند و شاید اثر مثبت آن‌ها خیلی کم باشد. مطالعه آخر هم که روی تأثیر فناوری دیجیتال در پشتیبانی از حل مسائل کلامی و اکتشافی متمرکز بود، اعلام کردند فناوری دیجیتال تأثیرات مثبتی روی کلاس‌های دوره اول متوسطه داشته است.
در مطالعات، بیشترین تأثیرات در آموزش متوسطه و در پایه‌های ششم تا هشتم بوده است. به‌طورکلی، محاسن استفاده از فناوری‌های دیجیتال در آموزش ابتدایی و متوسطه بیشتر از سایر دوره‌ها بوده است.»
دکتر زینی‌وندنژاد تصریح کرد: «با وجود تمام نکاتی که مطرح شدند، عوامل دیگری چون خبرگی معلم هم وجود دارند و اینکه منِ معلم چگونه از فناوری در تدریس خود استفاده کنم. یافته‌های بین‌المللی مانند تیمز برای کم‌بودن میانگین نمره ریاضی بچه‌ها عوامل مهمی را مطرح کردند؛ از جمله: برنامه درسی، کتاب درسی و معلم. اما یافته‌های پژوهشی گفته‌اند، با توجه به اینکه استانداردهای «ان‌سی‌تی‌ام» (NCTM) یکی از استانداردهای معتبر در حوزه آموزش ریاضی است و با وجود آنکه روی تلفیق فناوری کار کردیم، اما فناوری در آموزش به‌کار نرفت یا تلفیق خیلی آهسته بوده است. اگر در توانمندسازی دانش‌آموزان در درس‌های ریاضی و طراحی و مسائل مربوط به استفاده از فناوری اطلاعات لازم و ضروری را داشته باشیم، می‌توانیم برنامه‌های خوبی برای ارتقای فرایند یاددهییادگیری داشته باشیم و طراحی زیرساخت‌های آموزش ریاضی و پشتیبانی از آن را تحقق بخشیم. می‌توانیم مدل بدهیم؛ مدلی که به ارتقای فرایندهای آموزش ریاضی کمک کند.»
این پژوهشگر متذکر شد: «اینکه کارشناس دفاتر تألیف از نتایج پژوهش ما مطلع باشد، در تألیف کتاب خود می‌تواند از آن کمک بگیرد. میزان و چگونگی استفاده از رسانه‌های دیداری‌شنیداری را در نرم‌افزارهای آموزشی در ریاضی بین دانش‌آموزان و بین معلمان بررسی کنیم. عوامل مؤثر را بررسی کنیم و ببینیم بنا به داده‌های سال 98 چرا معلمان و دانش‌آموزان از تکنولوژی استفاده نمی‌کنند و بعد اینکه یک سری پیشنهاد بدهیم تا این استفاده را بهینه کند.
در بخش دوم کار، نظریه‌ای که کارمان را پشتیبانی می‌کند، نظریه فعالیت است. نظریه فعالیت تلاش می‌کند تفسیر، یادگیری و توسعه را به‌عنوان ویژگی‌های نظام فعلی فعالیت که در اینجا نظام آموزش ریاضی است، نسبت به روابط علی ـ معلولی و عناصر آن توضیح بدهد. تئوری فعالیت چارچوبی برای نمایش سازوکار ساختارهای اجتماعی و فرهنگی است. در تئوری فعالیت، معلمی که با قلم و کاغذ درس می‌دهد، با معلمی که با فناوری درس می‌دهد، فرق دارد. بر اساس نظریه فعالیت، انگیزه، فعالیت تولید می‌کند و اعصاب، عمل ما را نتیجه می‌دهد و شرایط نیز آن عملیات است. عملیات مثل آن است که معلم از ماشین‌حساب برای جمع و تفریق استفاده کند و در مرحله‌ای بالاتر، خلاقیت نشان دهد. مرحله خیلی برتر از خلاقیت، استفاده از آن در عرصه فعالیت است. همین‌جور آن را سر کلاس بردن نیست!»
دکتر زینی‌وندنژاد یادآور شد: «الان می‌خواهند فقط کلاس سنتی را ببرند به فضای دیجیتال، در حالی که این‌جوری نمی‌شود. در اینجا نقش معلم و نظریه فعالیت را که در نظر بگیرید، ابزارهای آن مانند تلفن همراه، فیلم و کتاب نیز هر کدام نقش متفاوتی خواهند گرفت. از تعریف عملیاتی فیلم نیز در اینجا منظورم فیلمی است که برای آموزش مفهوم خاص در ریاضیات استفاده می‌شود. از کتاب گویا هم منظورم کتاب صوتی است؛ کتابی که متن آن را یک یا چند گوینده می‌خوانند.»
شکل‌های متفاوت فناوریها
فناوری‌های دیجیتال می‌توانند شکل‌های متفاوتی داشته باشند که از یک ماشین‌حساب ساده در کلاس درس ریاضی گرفته تا پروژکتور و رایانه و بسیاری از نرم‌افزارهای دیگر را شامل می‌شود. فناوری دیجیتال از زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات استفاده می‌کند، چون اینجا دیگر بحث ارتباط و انتقال مهم است. در این تحقیق، فناوری‌های دیجیتال شامل رسانه‌های دیداری ـ شنیداری و نرم‌افزارهای آموزشی هستند. به عبارت دیگر، در برخی منابع، فناوری دیجیتال آی‌تی را با فناوری اطلاعات و ارتباطات یکی می‌گیرند.
فناوری‌های پویا و گرافیکی با فناوریها و ابزارهایی که توان برون‌سپاری پردازش را فراهم کنند، با فناوریها و ابزارهایی که امکان بازنمایی‌های جدید را در ریاضیات فراهم می‌کنند؛ ابزارهایی که پل ارتباطی بین مدرسه و جهان دانش‌آموز هستند، و ابزارهایی که ارتباط با پهنای باند بالا را برای پشتیبانی در آموزش ریاضی فراهم می‌کنند. همچنین، ابزارهایی که پشتیبانی هوشمند را محقق می‌کنند، از جمله آموزه‌ها و دستاوردهای پژوهش‌های جدید انجام‌شده در دنیا هستند.
وی در ادامه تأکید کرد: «اکنون گزارش جامع بسیار خوبی در اختیار دفتر فناوری قرار دارد که یازده بخش است؛ از سطح مهارت معلمان در دنیا تا چگونگی استفاده، تا عوامل مؤثر، تا میزان استفاده، تا دسترسی به زیرساخت‌ها، تلفیق فناوریها در دوره ابتدایی و تلفیق فناوری‌های دیجیتال در دوره متوسطه.
معلم الان برای اینکه مثلاً بتواند درس بدهد، باید سه سازه اصلی با اشتراکاتش و در مجموع هفت سازه اصلی را بداند و از آن استفاده کند. به زبان ساده یعنی منِ معلم ریاضی چه محتوایی را با چه فناوری و با چه روشی تدریسی، با کدام مدیریت کلاسی و ارزشیابی ارائه دهم. یونسکو در سال 2011 این مدل را برای بیان شایستگی‌های معلمان ارائه داد. اکنون ما در مرحله و فاز خلق دانش دوست داریم معلم ما بداند چگونه فناوری را در کنار تدریس قرار دهد.»
وی با اشاره به نتایج تحقیق انجام‌شده در سطح چهار استان کشور افزود: «براساس این تحقیق، در بسیاری از مدرسه‌ها و حتی در خانواده‌ها تبلت، لپ‌تاپ و رایانه اصلاً وجود نداشت یا بسیار کم بود. در دنیا گوشی هوشمند در دسترس‌ترین وسیله فناوری آموزشی است. در اروپا برای هر 18 دانش‌آموز یک عدد لپ‌تاپ وجود دارد. هر هفت دانش‌آموز متوسطه یک رایانه دارند. در حالی که در اصفهان هر 12 کلاس یک لپ‌تاپ دارند. در کشوری مثل کره جنوبی و بنگلادش، بعد از گوشی هوشمند، لپ‌تاپ پردسترس‌ترین وسیله است. هنوز فاصله بین دانش‌آموزان در ساختارهای دیجیتال در خانه و مدرسه پر نشده است و چه در دوره ابتدایی وچه متوسطه، بسیار کمتر از دیگر کشورهاست. در کشورهای پیشرفته، بیش از 80 درصد از دانش‌آموزان به رایانه مجهزند و بیش از 75 درصد به نرم‌افزار دسترسی دارند. در نیوزلند نیز دسترسی خیلی خوبی وجود دارد. بیشتر مدرسه‌ها به اینترنت وصل هستند؛ البته اینترنتی که بدون قطعی است.
برای دسترسی به یافته‌های این پژوهش و پژوهش‌های قبلی می‌توانید این پیوند را انتخاب کنید.