ابونصر فارابی معروف به معلم ثانی است که در حوزه‌هایی مانند فلسفه، منطق، ریاضیات و نجوم معلومات وسیعی داشته است. فصلنامه رشد آموزش ریاضی در جدیدترین شماره خود مقاله‌ای را به فلسفه منطق و ریاضیات فارابی و تأثیرات او بر دانشمندان دیگر اختصاص داده است.
«جایگاه ریاضیات در اندیشه فارابی» عنوان بخشی از این مقاله است. در این بخش می‌خوانیم: علم ریاضی در اندیشه فارابی از جمله علوم غیرابزاری است که در کتاب احصاءالعلوم با عنوان «علم تعالیم» به آن می‌پردازد. به گفته فارابی، علم تعالیم، علوم تغییرناپذیری را مورد بررسی قرار می‌دهد که در عالم خارج وجود واقعی ندارند، بلکه دارای وجود وصفی هستند و در قالب عددها و شکل‌ها موجودیت می‌یابند. وظیفه علم تعالیم توصیف جواهر و امور موجود در قالب اعداد و اشکال است. علم تعالیم مشتمل بر هفت بخش است: علم عدد، هندسه، مناظر، نجوم، موسیقی، علم‌الاثقال و علم‌الحیل(مکانیک).
نویسنده مقاله در ادامه درباره برخی از این علم‌ها توضیح مختصری داده است. از جمله درباره علم حیل آمده است: «علم حیل عبارت است از شناختن راه تدبیری که انسان با آن بتواند تمام مفاهیمی را که وجود آن‌ها در ریاضیات با برهان ثابت شده است، بر اجسام خارجی منطبق سازد و به ایجاد و وضع آن‌ها در اجسام خارجی فعلیت بخشد. توضیح آنکه در علوم ریاضی خطوط و سطوح و مجسمات و اعداد و دیگر مفاهیم ریاضی ـ تنها از لحاظ عقلی و جدا از اجسام خارجی ـ بررسی می‌شوند، ولی ما هنگام ایجاد این مفاهیم ریاضی در خارج ـ یعنی در اجسام طبیعی و محسوسات به طریق ارادی و به وسیله صنعت ـ به نیرویی نیاز داریم که راه و تدبیر تحقق بخشیدن به مفاهیم ریاضی را روشن سازد و مطابقت آن‌ها را بر مواد و اجسام خارجی ممکن نماید. زیرا مواد و اجسام خارجی دارای احوال و کیفیاتی هستند که آن احوال مانع می‌شوند از اینکه مفاهیمی که در ریاضیات ثابت شده است، به آسانی و هرطور که هست بر این اجسام منطبق گردد، بلکه نیرویی لازم است که بتواند اجسام طبیعی را آن‌چنان آماده کند که این صورت‌های ذهنی و مفاهیم ریاضی را در خود پذیرا شوند.»
درباره تأثیر اندیشه‌های فارابی در بحث آموزش در این مقاله مباحثی مطرح شده است از جمله: «اینکه چرا ارسطو و فارابی را معلم خوانده‌اند، دلایلی دارد که به چند مورد از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم:
۱. چون فارابی فاضل‌ترین فلاسفه بعد از ارسطو، و شارح بزرگ آثار معلم اول بود، پس او را معلم ثانی نامیده‌اند.
۲. گروهی از محققان دلیل این لقب را چیرگی وی در علم منطق می‌دانند و حتی عنوان خود ارسطو را به دلیل موفقیت او در تدوین منطق صوری به شمار می‌آورند. ابن خلدون یکی از این افراد است.
۳. برخی نیز لقب فارابی را مرهون موفقیت او در تأسیس مکتبی جدید در فلسفه می‌دانند و حتی او را اولین فیلسوف اسلامی می‌شناسند.
این هر سه گرچه بر فارابی صدق می‌کند، اما اصطلاح معلم به این‌ها دلالت ندارد. معلم در اصطلاح خاصی که به این دو نسبت داده می‌شود، درواقع تعیین‌کننده حدود علوم و روش‌های مختلف کسب علم و قراردهنده آن‌ها در سلسله مراتبی است که وحدت و پیوستگی دانش و شعب آن را حفظ کند.»
نویسنده: حمیدرضا امیری، دانشجوی دکترای فلسفه علم
کلیدواژه‌ها: فارابی، فلسفه، منطق، ریاضیات،آموزش، طبقه‌بندی علوم
••• برای دریافت اصل مقاله اینجا کلیک کنید.