تدابیر بازدارنده از جنگ در دوره ساسانیان

دیوارهای دفاعی، ازدواج‌های سیاسی، کوچاندن اقوام، احداث خندق، ترور مخالفان و احداث برج و مناره از جمله شیوه‌هایی است که نویسنده مقاله به آن‌ها به عنوان بازدارنده از جنگ اشاره کرده است. درباره دیوارهای دفاعی می‌خوانیم: «پادشاهان ساسانی که پس از هخامنشیان بر وسیع‌ترین قلمرو جغرافیایی در ایران فرمان می‌راندند همواره با همسایگان خود درگیری‌هایی داشتند. آن‌ها در غرب با رومیان، در جنوب با اعراب و در شمال شرقی با ترکان و نیز اقوام بیابانگرد هم‌مرز بودند و پیوسته با آن‌ها درگیرد منازعات مرزی بودند. این حکومت بزرگ برای حفظ خود از تاخت و تاز دشمنان در جاهای خطرساز اقدام به یک رشته فنون پیشگیرانه و بازدارنده نمود تا خود را از شر دشمنان حفظ کند. از جمله موارد مذکور ساخت و یا تجدید بنای دو دیوار دفاعی در مرزهای شمال شرقی و شمال غربی بود. دیوار نخست برای مقابله با اقوام شرقی نزدیک دریای خزر در ولایت گرگان بنا شد. در مورد بنا و ساخت آن میان مورخان اختلاف نظر است. بعضی آن را به پیروز، گروهی آن را به قباد، برخی هم احداث یا اتمام آن را به زمان خسرو انوشیروان نسبت می‌دهند. هدف از ساخت آن دیوار از یک طرف جلوگیری از هجوم اقوام بیابانگرد و مسدود کردن راه تاخت و تاز آن‌ها بوده است و از طرف دیگر دفاع از دشت گرگان که به منزله شکافی در زره کوه‌های ایران محسوب می‌شد. دیوار دیگری نیز در شمال غربی وجود داشت که به دیوار دربند (در حوالی شهر دربند کنونی) معروف بود و از دیوار شرقی اهمیت دفاعی و بازدارندگی بیشتری داشت. در واقع این دیوار که قفقاز شمالی را با سرزمین‌های اران و ارمنستان و آذربایجان مربوط می‌ساخت، دارای اهمیت سیاسی، بازرگانی و نظامی بود. ضمن اینکه هم بندرگاه را از طوفان و موج‌های سخت دریا حفظ می‌کرد و هم راه بیابانگردان را که از کنار دریا می‌گذشت و هم گردنه‌هایی را که از کوه‌های مجاور به آنجا منتهی می‌شد می‌بست.»
کوچاندن اقوام از دیگر راه‌های پیشگیرانه از جنگ در دوره ساسانی بود. درباره این اقدام می‌خوانیم: « کوچاندن اقوام و طوایف مغلوبه به مناطق مرزی و ایجاد حکومت‌های تابعه در مرزها از دیگر راه‌های دفاع و حفظ امنیت در این مناطق، برای جلوگیری از ورود دشمن به کشور بود، به طوری‌که برای دفاع از سرحدات، کلنی‌های واقعی نظامی از ملت‌های جنگجوی فرمانبردار که به سرحدات کوچ داده می‌شدند تشکیل می‌یافت. شاپور دوم و خسرو انوشیروان دو تن از شاهان ساسانی اقوام مختلف را در قسمت‌های مرزی سکنا می‌دادند تا بهتر بتوانند از سرحدات کشور دفاع کنند. هنگامی که شاپور دوم موفق شد قلعه مهم و استراتژیک نصیبین را تصرف کند در یک اقدام مهم و پیشگیرانه در برابر سلطه روم دستور داد تا دوازده هزار نفر از مردم پارس، استخر، اصفهان و دیگر جاها به آنجا رفته و در آن حدود ساکن شوند. همچنین در زمان وی گروهی از اعراب به عنوان نیروی دفاعی دائمی در برابر دیگر اعراب بیابانی، بالاخص آنانی که متحد روم بودند، در عراق سکونت یافتند. خسرو انوشیروان نیز این امر را که از تهاجم دشمن جلوگیری می‌کرد مدنظر داشت و مرتب کوچ نشینان را در مناطق مرزی و برای اهداف و مقاصد نظامی به کار می گرفت به گونه‌ای که قوم کوهستانی پاریز ساکن در کرمان را به مناظق مرزی کوچانید و آن‌ها را در جنگ‌ها شرکت داد.»

متن کامل این مقاله به قلم مسلم میرزاوند در فصلنامه رشد آموزش تاریخ، شماره 61، زمستان1394 منتشر شده است.

کلیدواژه‌ها: ساسانیان، دیوار دفاعی، اقوام بیابانگرد