سلنیم، ماهی در میان عنصرها

نویسندگان مقاله با بیان اینکه نام سلنیم از واژه‌ای لاتین به معنی «ماه» گرفته شده است، آورده‌اند: «سلنیم در طبیعت به حالت آزاد یافت نمی‌شود. شکل عنصری آن جامدی سرخ مایل به آجری است که وقتی به سرعت ذوب می‌شود، شکل شیشه‌ای آن به رنگ سیاه به دست می‌آید و این، همان دگر شکلی از سلنیم است که از آن به مروارید بدل یاد می‌شود. سلنیم در پایدارترین حالت خود شبه فلزی خاکستری است که در روشنایی رسانایی بیشتری نسبت به تاریکی از خود نشان می‌دهد و در سلول‌های نوری به کار می‌رود. این در حالی است که دگر شکل‌های آجری و سیاه رنگ سلنیم نارسا هستند. در فرایند پالایش مس و تولید سولفوریک اسید، سلنیم به عنوان فراورده جانبی در مقیاس بالا تولید می‌شود. در واقع، استخراج سلنیم دی اکسید –که از خالص‌سازی مس به دست می‌آید- روش تولید صنعتی سلنیم به شمار می‌رود. سلنیم در پایدارترین و فشرده‌ترین حالت، شکل تری گونال دارد، با زنجیرهای مارپیچی بلندی که از اتم‌های سلنیم تشکیل شده است.»
سلنیم از نگاه زمین‌شناسی بخشی از این مقاله است که در آن می‌خوانیم: «غلظت سلنیم در خاک‌های فسفات‌دار، پوسته‌های سیاه سرشار از مواد آلی، زغال سنگ و معدن گوگرد چشمگیر است. در سراسر جهان منابع اصلی این عنصر سنگ معدن‌های آن به شمار می‌روند. درواقع، نمک‌های سلنیم انتشار چندانی در سطح کره زمین ندارند. سطح سلنیم در خاک‌های قلیایی بدون پوشش گیاهی و در زمین‌هایی که کمتر آبیاری می‌شوند (مانند زمان خشکسالی‌ها) بیشتر است. تبخیر سلنیم از مواد آتشفشانی، خاک، رسوب، اقیانوس، ریزموجودات زنده، گیاهان، جانواران و فعالیت‌های صنعتی در مقدار سلنیم موجود در هوا کُره دخالت دارند. زغال سنگ، نفت و فلزهای استخراج شده از لایه‌های گوناگون زمین از جمله سنگ‌های سلنو آهن، حاوی مقدار فراوانی سلنیم اند. به این ترتیب فرایندهای صنعتی و پساب‌های مربوط به استخراج از معادن، پالایشگاه‌های نفت و نیروگاه‌های زغال سنگی معمولاً  دارای غلظت‌های بالایی از سلنیم به صورت سلنید و سلنیت‌اند.»
نویسندگان مقاله در ادامه به کاربردهای سلنیم اشاره کرده‌اند که عبارتند از:
1.    کاربردهای زیست‌شناختی؛
2.    پرورش دام، ماهی و ...؛
3.    کاربردهای دیگر شامل موارد زیر:
-    سلنیم به عنوان کاتالیزگر در بسیاری از واکنش‌های شیمیایی، تهیه مواد آلی سلنیم دار، تعیین ساختار پروتیین و نوکلییک اسیدها (به کمک پرتویX) به کار می‌رود. همچنین در عکاسی برای بهتر شدن کیفیت تصویر کاربرد دارد.
-    سلنیم خواص نوری و رسانایی دارد و از این رو در سلول‌های نوری، نورسنج‌ها و دستگاه نیم ‌رسانایی که انرژی خورشید را به انرژی الکتریکی تبدیل می‌کند استفاده می‌شود.
-    در صنعت شیشه و سرامیک حضور سلنیم چشمگیر است و از آن در ایجاد رنگ سرخ در شیشه و لعاب استفاده می‌‌شود.

متن کامل این مقاله به قلم مینا کشور دوست و لیلا بابایی در فصلنامه رشد آموزش شیمی، شماره 114، پاییز 1394 منتشر شده است.

کلیدواژه: سلنیم، جدول تناوبی، مواد غذایی