فابل در دیوان پروین اعتصامی

در ابتدای مقاله می‌خوانیم: «فابل در اصل و به مفهوم کلی  به هر داستان خیالی یا بیان توصیفی گفته می‌شود. در مفهوم جدید و دقیق‌تر، عبارت است از حکایتی کوتاه – چه به نظم و چه به نثر که به قصد انتقال یک درس اخلاقی یا سودمند گفته شده است. در این حکایت اخلاقی، شخصیت‌ها اغلب حیوانات‌اند اما اشیاء بی جان، انسان‌ها و خدایان نیز ممکن است در آن ظاهر شوند. در فابل حیوانات شخصیت‌های اصلی هستند و حکایت یک نتیجه اخلاقی ویژه را به وضوح روشن می‌کند. از قدیمی‌ترین نمونه‌های فابل در فرهنگ ایرانی می‌توان به منظومه «درخت آسوریک» اشاره کرد. این مجموعه، منظومه‌ای است به زبان پهلوی، متضمن مناظره میان بز و درخت خرما و رجحان هر یک بر دیگری. از قصه‌های تمثیلی زبان فارسی در گذشته نیز می‌توان به «عقل سرخ» و «آواز پر جبرئیل» سهروردی اشاره کرد. کلیله و دمنه، مرزبان‌نامه، منطق‌الطیر (عطار نیشابوری) و موش و گربه (عبید زاکانی) از مشهورترین فابل‌های ادبیات فارسی هستند. هر چند تقریباً هیچ یک از آثار برجسته ادبیات فارسی از این نوع ادبی، خالی نیست.»
یکی از مهم‌ترین سبک‌های سروده‌های پروین اعتصامی فابل است. نویسندگان مقاله دراین‌باره نوشته‌اند: «در دیوان پروین اعتصامی از مجموع 209 شعر که در قالب‌های قطعه، قصیده و مثنوی سروده شده‌اند، بیش از 60 شعر حالت مناظره دارند. بخش اعظم این مناظره‌ها در قالب فابل ارائه شده است که 43 شعر و حدود 22 درصد کل اشعار را شامل می‌شود. از این رو می‌توان نتیجه‌گیری کرد که پروین اعتصامی با توسل به تمثیل در بیان مقصود و ارائه افکارش داشته است که محور آموزش غیرمستقیم و موثر به حساب می‌آید. عناصر اشعار پروین موجوداتی غالبا آشنا هستند که ارتباطی تنگاتنگ با زندگی انسان‌ها دارند و حضور و ظهورشان را در زندگی کاملاً  حس کرد و یکی از بارزترین عوامل تاثیر شعر پروین در اندیشه مخاطبانشان علاوه بر زبان ساده و روان شاعر، دقت و توجه به همین نکته است. موجوداتی از قبیل سگ، گربه، کبوتر، مرغ خانگی، گنجشک، ماهی، روباه، طوطی و طاووس که از دیرباز با انسان‌ها مأنوس و مألوف بوده‌اند در شعر پروین حضوری فعال و چشمگیر دارند.»
پروین اعتصامی در انتخاب طرفین مناظره و نیز نحوه ایجاد ارتباط میان آن‌ها مهارت داشته است. نویسندگان مقاله نیز به این دو مقوله پرداخته‌اند. درباره انتخاب طرفین مناظره چهار گروه شعر در دیوان پروین اعتصامی قابل تشخیص است:
1-    طرفین مناظره هر دو حیوان‌اند
2-    یکی از طرفین مناظره حیوان و دیگری جماد یا نبات است
3-    مناظره حیوان با انسان است
4-    گفت و گوی حیوان با خودش است
درباره نحوه ارتباط طرفین مناظره در اشعار اعتصامی در این مقاله می‌خوانیم: «ارتباط طرفین مناظره تابع هدف و آرمانی است که اندیشه شاعر در پی تحقق و ترویج آن بوده است. چنانچه قصد نصیحت و خیراندیشی داشته؛ این رابطه، دوستانه و مبتنی بر همدلی و همدردی است و غالباً طرفین بحث هم‌نوع و هم‌جنس‌اند. همانطور که برای بیان تضادها، نفاق‌ها و طمع‌کاری‌ها؛ تفکری خصمانه و نفاق‌آمیز توأم با مکر و فریب بر رابطه طرفین سایه مي‌اندازد. علاوه بر این‌ها، تقلید، طعن و تعریض، عتاب و مناظره معاشیق شعری از دیگر موضوعاتی است که رابطه طرفین گفت‌وگو را شکل می‌دهد.»

متن کامل این مقاله در فصلنامه رشد آموزش زبان و ادب فارسی، شماره 115، پاییز 1394 منتشر شده است.

کلیدواژه: پروین اعتصامی، فابل، مناظره، داستان