معلمان فناور؛ اخلاق فناورى را دریابید

فناوری همچون تیغی دولبه است که می‌تواند مسیرهای نوینی برای یادگیری، تعامل و رشد فراهم کند، یا به همان میزان، بستر بروز آسیب‌های جدی در حوزه‌های فردی، اجتماعی و تربیتی باشد. اخلاق فناوری، مجموعه‌ای از اصول و چارچوب‌هایی است که برای هدایت رفتار کاربران در تعامل با ابزارهای فناورانه تدوین می‌شود تا استفاده از فناوری در مسیر ارتقای کرامت انسانی، حفظ حقوق دیگران و تقویت ارزش‌های اجتماعی قرار گیرد. برای معلمان، اهمیت اخلاق فناوری مضاعف است، چرا که نه‌تنها خود باید به شیوه‌ای اخلاقی از فناوری استفاده کنند، بلکه مسئولیت تربیت نسلی را نیز بر عهده دارند که باید توان تشخیص مرز میان استفاده‌ مسئولانه و سوءاستفاده از فناوری را کسب کند.

بی‌توجهی به اصول اخلاقی در استفاده از فناوری می‌تواند پیامدهای متعددی به دنبال داشته باشد که به‌طور مستقیم بر کیفیت یادگیری، امنیت روانی و سلامت اجتماعی دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد. برخی از این پیامدها عبارت‌اند از:

• نقض حریم خصوصی: ثبت و انتشار تصویر، صدا یا اطلاعات شخصی دانش‌آموزان، بدون رضایت آنان، از مصداق‌های بارز نقض حریم خصوصی است که می‌تواند تبعات قانونی و تربیتی داشته باشد.

• وابستگی ناسالم به ابزارهای دیجیتال: استفاده‌ افراطی از فناوری، به‌ویژه در غیاب هدف آموزشی روشن، ممکن است موجب کاهش تمرکز، کاهش تعامل انسانی و افت تحصیلی شود.

• گسترش محتوای غیراخلاقی یا نادرست: انتقال اطلاعات بدون بررسی صحت آن‌ها، یا به‌اشتراک‌گذاری مطالب مغایر با ارزش‌های تربیتی، تهدیدی برای سلامت فکری دانش‌آموزان محسوب می‌شود.

• فرسایش اعتماد در محیط آموزشی: رفتار غیراخلاقی مانند نظارت پنهان یا استفاده‌ غیرمجاز از اطلاعات شخصی، ممکن است اعتماد میان معلم و شاگرد را خدشه‌دار کند.

امروزه برخی چالش‌های اخلاقی در حوزه‌ فناوری آن‌قدر شایع شده‌اند که گاه از نگاه کاربران، به‌ویژه معلمان و دانش‌آموزان، طبیعی جلوه می‌کنند. از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• رونویسی (کپی‌برداری) و سرقت ادبی در فضای برخط: دانش‌آموزان به‌راحتی می‌توانند پروژه‌ها یا تکلیف‌های آماده را از اینترنت رونویسی کنند، بدون اینکه زحمت تولید محتوای واقعی را بکشند. در عین حال، برخی معلمان نیز گاهی بدون ذکر منبع، از محتوای دیگران استفاده می‌کنند.

• نقض حقوق مالکیت فکری: استفاده‌ بدون مجوز یا بدون خرید قانونی از نرم‌افزارها، کتاب‌های دیجیتال و محتواهای آموزشی، نمونه‌ای دیگر از بی‌توجهی به اصول اخلاق فناوری است.

• تبعیض دیجیتال: زمانی که در یک کلاس درس، بخشی از دانش‌آموزان به ابزارهای به‌روز و اینترنت پرسرعت دسترسی دارند و بخشی از آن‌ها ندارند، عدالت آموزشی در خطر است. معلم در طراحی فعالیت‌های فناورمحور باید به این موضوع توجه جدی داشته باشد.

• نظارت افراطی یا مداخله در فضای خصوصی دانش‌آموزان‌: استفاده از برنامه‌های رصد و پایش (مانیتورینگ) در خانه یا مدرسه، بدون آگاهی دانش‌آموزان، ممکن است پیامدهای روانی ناگواری به دنبال داشته باشد.

در سطح جهانی، نهادهایی چون یونسکو، اتحادیه‌ بین‌المللی مخابرات و مؤسسه‌های علمی متعدد، اصولی را برای استفاده‌ اخلاقی از فناوری تدوین کرده‌اند که بر احترام به حقوق بشر، حفظ کرامت انسانی، شفافیت، مسئولیت‌پذیری و عدالت تأکید دارند. در دنیایی که مرزهای جغرافیایی به‌واسطه‌ فناوری کم‌رنگ شده‌اند، آموزش اخلاق فناوری نمی‌تواند به چارچوب‌های محلی محدود باشد. درک و پذیرش این اصول جهانی، نه‌تنها به معلمان کمک می‌کند با تحولات جهانی همگام شوند، بلکه بستری برای تربیت شهروندانی جهانی فراهم می‌آورد که در فضای دیجیتال، همانند فضای واقعی، رفتاری مسئولانه، منصفانه و اخلاق‌مدار دارند.

بر اساس آنچه بیان شد، پیشنهادهایی عملی برای معلمان به‌منظور بهبود اخلاق فناوری در فرایند تعلیم‌و‌تربیت تقدیم می‌شوند:

• الگوبودن در رفتار فناورانه: معلمان باید در استفاده از فناوری، مسئولیت‌پذیری، رعایت حریم خصوصی، احترام به حقوق دیگران و ذکر منابع الگوی دانش‌آموزان باشند.

• آموزش سواد رسانه‌ای و دیجیتال به دانش‌آموزان: لازم است دانش‌آموزان نه‌فقط نحوه‌ استفاده‌ فنی از فناوری، بلکه ابعاد اخلاقی آن را نیز بشناسند؛ از جمله نحوه‌ تشخیص اخبار جعلی، احترام به قوانین حق مؤلف (کپی‌رایت) و مسئولیت‌پذیری در انتشار محتوا.

• شفاف‌سازی درباره‌ نحوه‌ استفاده از فناوری در کلاس: معلمان باید اهداف و چارچوب‌های استفاده از فناوری را برای دانش‌آموزان و والدین تبیین کنند تا از بروز سوءتفاهم و تضادهای احتمالی جلوگیری شود.

• طراحی فعالیت‌های فناوران عادلانه و فراگیر: در هنگام استفاده از ابزار دیجیتال، باید به تفاوت‌های فردی و امکانات خانواده‌ها توجه و راه‌حل‌هایی برای جبران شکاف دیجیتال اندیشیده شود.

• تشویق به خلاقیت و تولید محتوا: به جای تکلیف‌های مبتنی بر جست‌وجوی سطحی یا رونویسی (کپی)، بهتر است فعالیت‌هایی طراحی شوند که دانش‌آموزان را به اندیشیدن، تحلیل و تولید محتوا ترغیب کنند.

• بازنگری در ارزشیابی‌های فناورمحور: لازم است ارزشیابی‌هایی طراحی شوند که قابلیت تشخیص تلاش اصیل دانش‌آموز از استفاده‌ غیرمجاز را داشته باشند.

در جهانی که فناوری با شتابی خیره‌کننده در حال پیشروی است، اخلاق تنها قطب‌نمایی است که می‌تواند مسیر حرکت انسان را از انحراف بازدارد. برای معلمان، این مسئولیت دوچندان است؛ هم برای حفظ سلامت آموزشی و روانی دانش‌آموزان، و هم برای تربیت نسل آینده‌ای که نه فقط توان استفاده از فناوری را دارد، بلکه می‌داند چگونه به شیوه‌ای اخلاقی، انسانی و مسئولانه از آن بهره گیرد. اکنون، بیش از هر زمان دیگری، زمان آن است که به اخلاق فناوری به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از حرفه‌ معلمی بنگریم.