جشنواره جوان خوارزمی یکی از معتبرترین جشنوارههای علمی کشور است که با هدف شناسایی و حمایت از استعدادهای برتر علمی و پژوهشی در جوانان و دانشآموزان و هنرجویان برگزار میشود. این جشنواره به نام محمدبن موسی خوارزمی، دانشمند بزرگ ایرانی در ریاضیات و نجوم، نامگذاری شده است. جشنواره خوارزمی از سال ۱۳۶۶ بهصورت بینالمللی آغاز به کار کرد. سپس در سال ۱۳۶۸ با هدف جلب مشارکت دانشآموزان، بخش دانشآموزی نیز به آن اضافه شد. پس از آن با طی ۱٠ سال فعالیت در حوزه بینالمللی، اولین دوره این جشنواره در قالب جشنواره جوان خوارزمی در سطح ملی و با مشارکت وزارت آموزشوپرورش آغاز به کار کرد.
آنچه در ادامه میآید، گفتوگویی با امید نقشینه ارجمند، معاون استعدادیابی و توانمندسازی فراگیر سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان (سمپاد)، در رابطه با این جشنواره است. همچنین، شهاب (شناسایی و هدایت استعدادهای برتر) موضوع دیگر گفتوگوی ما با ایشان است. او توضیح میدهد، در طرح شهاب، میخواهیم دانشآموزان برتر و استعدادهای برتر در هر شاخه شناسایی شوند. مهاجرت نخبگان برای ادامه تحصیل و ایجاد امکان مهاجرت معکوس، از جمله دیگر مواردی بود که در این گفتوگو مطرح شد. او در این باره معتقد است: «به وجود دانشآموزانمان که در آمریکا یا اروپا کار یا زندگی میکنند افتخار نکنیم. نباید اینگونه باشد و لااقل پزش را ندهیم! بلکه پز دانشآموز خیلی عالی را بدهیم که در کشور مانده است و دارد به کشور خدمت میکند.»
درباره رویکردهای جدید در سمپاد توضیح دهید؟
در رویکرد جدید، سمپاد دیگر صرفاً به دانشآموزانی که از طریق آزمونهای سنتی انتخاب میشوند محدود نمیشود. دایره شناسایی استعدادهای برتر گستردهتر شده و مأموریت سمپاد به سمت شناسایی و حمایت از تمام دانشآموزان مستعد، حتی آنهایی که در مدرسههای سمپاد تحصیل نمیکنند، توسعه یافته است. امروزه سمپاد متولی اصلی برنامههای نخبگانی در حوزه دانشآموزی شناخته میشود.
درباره جشنواره جوان خوارزمی، بهعنوان یکی از معتبرترین جشنوارههای علمی کشور، توضیح دهید؟ لطفاً طرح را معرفی کنید و بگویید برای معلمان متوسطه دوم چه پیشنهادهایی دارد و چه زمینههایی لازم است تا دانشآموزان به آن ورود کنند و بخشهای گوناگون چه وظایفی دارند؟
جشنواره جوان خوارزمی نزدیک به 3٠ سال است که برگزار میشود و یکی از برنامههای رسمی آموزشوپرورش محسوب میشود. در این جشنواره، دانشآموزان بر اساس علاقه و تخصص خود در رشتههای متعدد شرکت میکنند. برای تشویق دانشآموزان امتیازهایی برای بنیاد ملی نخبگان و ورود به دانشگاه وجود دارد و این باعث شده است مدرسههای سراسر کشور بهخوبی از آن استقبال کنند. این جشنواره در واقع بخشی از جشنواره بزرگتر خوارزمی است که وزارت علوم برگزار میکند و شامل بخش بینالمللی برای استادان و دانشجویان هم میشود.
جشنواره جوان خوارزمی چه هدفهایـی را دنبال میکند؟
از جمله هدفهای جشنواره، شناسایی و حمایت از طرحهای نوآورانه و پژوهشی، تقویت روحیه پژوهش، خلاقیت و کارآفرینی بین دانشآموزان و جوانان و ایجاد ارتباط بین پژوهشگران جوان با مراکز علمی، پژوهشی و صنعتی است.
امکان شرکت در جشنواره برای چه کسانی فراهم است؟
هنرجویان هنرستانها و دانشآموزان دوره دوم متوسطه (نظری، فنیحرفهای و کاردانش) و دانشآموزان پایه نهم بعد از امتحانات خردادماه میتوانند در این جشنواره ثبتنام کنند. طبیعی است دانشآموزان پایههای دهم و یازدهم که کمتر درگیر آزمون سراسری هستند، بیشتر حضور دارند. ثبتنام ما معمولاً در زمستان انجام میشود. ما برای دانشآموزان پایه نهم هم امکان ثبت طرحها را گذاشتهایم که تا سال آینده دهم تلقی میشوند. عموماً بچههای سال نهم شانس کمتری در رقابت دارند، اما این ورود میتواند برای آنها تجربه خوبی شود. در جشنواره جوان خوارزمی، کار میتواند انفرادی یا گروهی انجام شود. گروهها عموماً دو نفری هستند تا استفاده از سهمیه ورود به دانشگاه، که به مشارکت 5٠ درصدی نیاز دارد، برای همه اعضای گروه ممکن باشد. در مورد حمایت مربی یا پژوهشسرا این موضوع کاملاً اختیاری است که دانشآموز اعلام کند فلان مربی با من کار میکند. در گذشته حتماً باید واسطهها میبودند تا دانشآموز نامش را ثبت کند، اما امروزه، به لحاظ قانونی، دانشآموز بهتنهایی میتواند این مسیر را طی کند. اولیای مدرسه، دبیران و مربیان پژوهشسراها میتوانند دانشآموز را در زمینه جشنواره، انجام پژوهش، ثبتنام و بارگذاری مدرک کمک کنند.
کار داوری چگونه و در چند مرحله انجام میشود؟
داوری آثار در چند مرحله انجام میگیرد. از زمان شروع فرایند تا هنگامی که طرحهای برتر را به وزارت علوم میفرستیم، حدود 9٠ داور، شامل سرداوران و تیمهای داوری در حال فعالیت هستند. هر اثر چندین بار ارزیابی میشود و داوران برای تمامی شرکتکنندگان، به ویژه کسانی که طرحشان پذیرفته نشده است، نظرهای تکمیلی ثبت میکنند تا دانشآموزان با نقاط قوت و ضعف کارشان آشنا شوند. این رویکرد باعث میشود هیچ دانشآموزی بینصیب نماند و همه شرکتکنندگان دستاورد علمی کسب کنند.
ما بهدنبال ایجاد ارزش افزوده برای تمامی شرکتکنندگان هستیم. حتی برای کسانی که در مراحل اولیه حذف میشوند، فرصت یادگیری و رشد علمی فراهم میکنیم. برای برگزیدگان نهایی نیز برنامههای شبکهسازی داریم تا با یکدیگر و با دیگر دانشآموزان مستعد آشنا شوند و زمینه همکاریهای آینده فراهم شود.
یکی از ویژگیهای منحصر به فرد جشنواره این است که برای راهنمایی دانشآموزان جدید از برگزیدگان سالهای گذشته استفاده میکنیم. این دانشجویان که خود زمانی در جشنواره شرکت کردهاند، اکنون بهعنوان مربی و راهنما فعالیت میکنند. این چرخه هم برای راهنمایان تجربهای ارزشمند است و هم برای دانشآموزان جدید الهامبخش. همانطور که ضربالمثلی میگوید: «آموزشدادن بهترین راه یادگیری است.»
به معلمان پیشنهاد میکنیم، با ایجاد چالشهای پژوهشی جذاب، دانشآموزان را به شرکت در جشنواره خوارزمی تشویق کنند. ما تمام تلاش خود را به کار گرفتهایم تا این مسیر برای دانشآموزان جنبه آموزشی و تربیتی نیز داشته باشد.
کدام رشتهها در این جشنواره پذیرفته میشوند؟
جشنواره جوان خوارزمی در ۱۸ رشته متفاوت علمی برگزار میشود: ریاضی؛ فیزیک و نجوم؛ شیمی؛ زیست و علوم پزشکی؛ علوم شناختی؛ سلولهای بنیادی؛ کشاورزی و علوم طبیعی؛ فناوری نانو؛ مکانیک؛ مکاترونیک؛ کامپیوتر؛ هوش مصنوعی؛، برق و الکترونیک؛ زبان و ادبیات فارسی؛ هنر؛ عمران و معماری؛ علوم اجتماعی و روانشناسی؛ علوم دینی و قرآنپژوهی.
البته این فهرست ثابت نیست و ممکن است تغییر کند. مثلاً رشته هوش مصنوعی همین دو سال پیش به این فهرست اضافه شد. ما سعی میکنیم بهگونهای عمل کنیم که هر دانشآموز بتواند پژوهش خود را در یکی از این گروهها ارائه دهد. گاهی هم برای اینکه داوری دقیقتری انجام شود، ممکن است گروه علمی یک طرح را تغییر دهیم تا داوران مربوطه بتوانند آن را بهتر ارزیابی کنند.
معلمان در برگزاری جشنواره چه نقشی میتوانند داشته باشند؟
معلمان میتوانند با هدایت و راهنمایی دانشآموزان در تدوین و اجرای پروژههای پژوهشی، آموزش اصول تحقیق، نگارش علمی، و ارائه پروژه، شناسایی استعدادهای خلاق در مدرسه و تشویق به انجام پروژه پژوهشی و ترویج جشنواره جوان خوارزمی در برگزاری این جشنواره مشارکت کنند.
راهیابی به این جشنواره چه مزیتهایی برای دانشآموزان دارد؟
دریافت گواهینامه از سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران و تقدیرنامه رسمی از وزیر محترم آموزشوپرورش و وزیر علوم، تسهیلات ورود به دانشگاه، پذیرش بدون کنکور دانشگاه فرهنگیان، معرفی به پارکهای علم و فناوری، معرفی به بنیاد ملی نخبگان و دریافت امتیاز، ایجاد سابقه علمی برای ورود به دانشگاهها یا مراکز علمی و برقراری ارتباط با جامعه علمی کشور از جمله مزیتهای راهیافتگان به این جشنواره هستند.
و اما اینکه دانشآموزان برای شرکت در این جشنواره چگونه میتوانند اقدام کنند؟
همه دانشآموزان پایههای نهم تا دوازدهم و هنرجویان دوره دوم متوسطه، از ابتدای دیماه تا پایان تیرماه، با مراجعه به سامانه kharazmi.sampad.gov.ir امکان ثبتنام دارند.
شهاب یکی از برنامههای ملی کشور است و در راستای شناسایی و هدایت استعدادهای برتر میتواند بسیار نقشآفرینی کند. فرایند این برنامه ملی را در دورههای ابتدایی، متوسطه اول و متوسطه دوم هم بگویید و نقش معلمان را در این زمینه توضیح دهید.
شهاب خلاصهشده شناسایی و هدایت استعدادهای برتر است. فهم دوگانهای از این عبارت وجود داشته است. بخشی از کندی پیشرفت شهاب در این نزدیک به 1٠ سال، به این فهم دوگانه مربوط است که باید تبیین کنیم کدامیک درست است. این فهم به معنای آن استعداد برتر است. کسانی که از شهاب اطلاع دارند، میدانند که در شهاب، آموزگاران ما در پایههای چهار و پنج و شش در هشت حوزه استعدادی کلامی، ریاضی، اجتماعی و ورزشی ، ... گویههایی را برای تمام دانشآموزان کلاسشان پر میکنند. وقتی ما حرف از استعداد برتر میزنیم، یعنی هر دانشآموزی را موردتوجه قرار دهیم و ببنیم از هشت استعداد متفاوت، استعداد برتر کدام است. این یک فهم از استعداد برتر در آن عبارت است. فهم دیگر آن است که ما هر استعدادی را در نظر بگیریم و به دنبال دانشآموزانی بگردیم که میتوانند در این حوزه حائز این عنوان باشند. این دو با هم خیلی تفاوت دارند. هر دو کار خوبی است. ولی وقتی در شهاب میگوییم شناسایی و هدایت برتر داریم، از کدام صحبت میکنیم؟! پاسخ درست دومی است. یعنی در هر حوزه میخواهیم دانش آموزان برتر شناسایی شوند. این به آن معنا نیست که کار اول خوب نیست، بلکه این کار واجبی است که مشخص شود تکتک دانشآموزان چه استعدادی دارند. این اطلاعات در هدایت تحصیلی مفیدند.
چرا برخی به اشتباه فکر میکنند شهاب برای حلمسئله استعداد تحصیلی همه دانشآموزان است؟ احتمالاً به این دلیل که این گویهها برای همه دانشآموزان پر میشود. ولی این فهم درست نیست. چرا؟ یکی اینکه اصلاً این طرح را بنیاد ملی نخبگان راهاندازی کرده است. مأموریت بنیاد ملی نخبگان قشر محدود نخبگان را پوشش میدهد یا استعدادهای برتری که میخواهند به سمت نخبگی بروند. بنیاد ملی نخبگان به این معنا نیست که غیرنخبگان مهم نیستند، بلکه مأموریت خاص خودش را دارد. در آموزشوپرورش، متولی مرکزی شهاب سمپاد است و معلوم است که سمپاد متولی دانشآموزان و استعدادهای درخشان است، نه اینکه استعداد تکتک دانشآموزان را پیدا کند. مأموریت همه دانشآموزان بر عهده کل آموزشوپرورش است و معلم هم در کلاسش و لایههای بالاتر ستادی باید کارش انجام شود.
دوم اینکه وقتی گویهها را نگاه میکنید، اصلاً از این جنس نیستند که بخواهند استعدادی را با استعداد دیگر مقایسه کنند. مثلاً محتوای یکی از گویهها این است: «این دانشآموز در مقایسه با همسالان خود در توجه به پدیدههای طبیعی بسیار ویژه است.» سرجمع اینها در سه سال شکل خاصی میشود. اینکه معلم بگوید یک دانشآموز در حوزه کلامی بسیار برجسته است، برای ما کافی نیست. ما دادهها را بهطور آماری در یک فرمولبندی در کل منطقه و در طول سه سال تحلیل میکنیم و به کمک آن درصدی از دانشآموزان برگزیده را در انتهای هر سه سال شناسایی و تجمیع میکنیم. با ضوابط موجود، 1٠ درصد از بچهها در هر منطقه به این طریق شناسایی میشوند. 1٠ درصد برتر دانشآموزان فهرست میشوند.
چند سال پیش، کارشناسان بنیاد ملی نخبگان این فهرست را در منطقه 16 تهران بهدقت محاسبه کردند و سراغ تکتک دانشآموزان شناساییشده طرح شهاب رفتند و بهصورت فردی از آنها آزمونهای متعددی گرفتند.
چیزی که من یادم هست و میتوانم با درجه اطمینان بالایی بیان کنیم، در خصوص بهره هوشی دانشآموزان است. در مدرسه سمپاد، منطقه 16، به عنوان یک نمونه شاهد، متوسط بهره هوشی 12٠ بود. در نمونهای در یک مدرسه دولتی عادی، این متوسط 1٠٠ بود. همینطور در جمعیت دانشآموزانی که از الگوی شهاب شناسایی شده بودند، این میزان 11٠ بود. توجه کنید که مدرسه سمپاد یک آزمون متمرکز دقیق برای شناسایی بچهها داشت. سمپاد در منطقه یا شهر دو درصد برتر را شناسایی میکند و شهاب 1٠ درصد را. همین باعث میشود متوسط بهره هوشی این نمونه شهاب پایینتر از نمونه سمپاد باشد. بنابراین، مطالعه میدانی ثابت کرد که ابزار شهاب درست کار میکند.
در الگوی فعلی، شهاب وجود دارد و این نیست که دانشآموز شناسایی شود و گفته شود فلان دانشآموز در استعداد ریاضی شناسایی شده است. فعلاً این کار را نمیکنیم و با توجه به ضوابط شهاب، به گونه دیگری رفتار میشود. این دانشآموزان، پس از اتمام پایه ششم تحصیلی، برای تحصیل به مدرسههای دیگری میروند. ما به اینها میگوییم 1٠ درصد برتر شهابی.
فراوانی دانشآموزان شهابی در مدرسههای مختلف باید مشخص شوند؛ اگر در مدرسهای 1٠ درصد شهابی باشند، عادی است ولی بعضی جاها هست که ما یک دانشآموز شهابی هم نداریم و بعضی جاها هم تا 7٠ درصد دانشآموزان شهابی هستند. اینها اگر شناسایی شوند، برنامههایی برای تقویت آن مدرسهها گذاشته میشود. از 3٠ درصد بالاتر میشود محل تجمع دانشآموزان شهابی. حالا آنجا آیا سراغ خود دانشآموز میرویم؟ خیر، بلکه مدرسه شناسایی میشود و مسئولان مدرسه مطلع میشوند شما مدرسهای دارید که در آن تجمع دانشآموزان مستعدی که از راه شهاب شناسایی شدهاند بیشازحد متعارف و غیرعادی است و با میانگین فاصله دارد. حال این مدرسه باید برای تمام دانشآموزانش، چه به لحاظ آموزشی، و چه فوقبرنامه و امکانات بهتر شود. در گام اول برای مدرسههای شبانهروزی این فرایند انجام شد. از بین همه مدرسههای شبانهروزی، 141 مدرسه شناسایی شدند؛ با پراکندگی خوبی در استانهای کشور و توازن خوبی در دختر و پسرهایشان. این مدرسهها مشخص شدند. بنیاد ملی نخبگان برای مسئولانشان چندین کارگاه آموزشی گذاشت و ما الان در میانه چنین تجربهای هستیم که گام اولش این است و من به آن خوشبینم. یک سال انجام میشود و نواقصش شناسایی میشود. بعد میتوان آن را توسعه داد.
مأموریت شهاب چیست؟
مأموریت شهاب این است که استعدادهای برتر را در هر شاخه پیدا کند، و آن یکی نیست و این بدین معنا نیست که معلم این کار را نکند. ابزار شهاب دقت معلم را در استعدادیابی بچهها بیشتر کرده است. معلم فقط به استعدادهای برتر ریاضی توجه نمیکند، بلکه در کنار آن به دانشآموزانی که در ریاضی ضعف دارند نیز دقت میکند. این کار کمک آموزگار در حوزه هدایت هم هست و به حوزه عاملی که مأموریت آموزشوپرورش است و نه شهاب. از طرف دیگر، ورودی اول شهاب سازوکار معلمهاست. طبق مصوبات شهاب، ما از روشهای دیگری هم دانشآموزان را شناسایی خواهیم کرد. رقابتهای معتبری که در کشور وجود دارند. لیست باید کامل شود. این فهرست در سال ششم تمام شده است و دانشآموزانی شناسایی شدهاند.
آیا بعد از این هم فهرست میتواند افزایش پیدا کند؟
بله. مصوب شده است که بهطور کلی این کار ممکن است. ولی باید مصداق آن رقابتهای معتبر مشخص شود. یکی از اجزایی که هنوز هم دقیق نشده است، این است که مدرسه هم میتواند سازوکارهایی را معرفی کند. شاید ما باید در حوزه هدایت قویتر ورود کنیم. حوزه هدایت هنوز آنقدر نحیف است که نباید شناسایی را گستردهتر کرد. چون با همین شناسایی خیلی میتوان کار کرد که هنوز نکردهایم. وقتی مسئله هدایت تقویت شود، ابعاد گوناگونش میتواند مشخص کند نقش معلمها چیست.