بیان مسئله
مؤسسه جهانی کارآفرینی و توسعه (GDEI)1 هر ساله نسبت به تحلیل شاخص‌های جهانی کارآفرینی (GEI)2 اقدام می‌‌کند. این شاخص اطلاعات کلیدی موفقیت زیست‌بوم (اکوسیستم) کارآفرینی کشورها را در اختیار سیاست‌گذاران قرار می‌دهد. هدف مؤسسه جهانی کارآفرینی و توسعه از ارائه این اطلاعات، ایجاد گفتمان سیاسی پیرامون برنامه‌ها و رویدادهای کارآفرینی، به انتخاب و توسعه الگوهای موفق و برنامه‌های پایدار در این حوزه است. از نظر این مؤسسه، لازم نیست کشوری تعداد زیادی فعالیت مرحله اول کارآفرینانه (ایجاد کسب‌وکار جدید) داشته باشد تا کارآفرین شناخته شود، بلکه لازمه کشور کارآفرین، داشتن زیست‌بوم کارآفرینانه، متناسب، همگن و باکیفیت است که در نهایت خروج آن کسب‌وکارهای پر رشد فراوان باشد.
در گزارش شاخص جهانی کارآفرینی 2٠18، نه تنها بیش از 137 کشور جهان بر پایه زیست‌بوم کارآفرینی رتبه‌بندی می‌شده‌اند، بلکه چارچوبی برای درک موقعیت هر کشور در برابر زیست‌بوم همسایگان آن نیز فراهم شده است. ایران در سال 2٠18 رتبه 72 را کسب کرده است.
مطالعات درباره کشورهای جهان نشان می‌دهد، آموزش افراد و فرهنگ‌سازی و ایجاد روحیه مناسب برای کارآفرینان در جامعه کافی نیست، بلکه بروز کارآفرینی نیازمند محیط مساعد نیز هست. یعنی کارآفرینی پدیده‌ای فرابخشی و چندوجهی است، به نحوی که از یک سو از همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی متأثر است و از سوی دیگر بر تمام این ابعاد تأثیرگذار است.
با توجه به نکات گفته‌شده، کارآفرین کسی است که بصیرت دیدن فرصت‌های ناب و توانایی معرفی آن فرصت‌ها به بازار را نیز داراست. با توجه به این تعریف، اکثر جامعه کسب‌وکارهای کوچک در بازارها و خیابان‌های ایران کارآفرین محسوب نمی‌شوند (منصوری، 1397).
شاخص‌های جهانی کارآفرینی
تحلیل
با مناسب‌نبودن رتبه ایران در زمینه شاخص‌های کارآفرینی، و در عین حال سیاست‌های کلان کشور مبنی بر رشد تولید و اقتصاد مقاومتی، به نظر می‌رسد مهم‌ترین رویکرد توسعه و پیشرفت کشور، توجه به مقوله کارآفرینی باشد.
اما کارآفرینی با کدام معنا؟
1. کارآفرینی یک مقوله فرهنگی است (فرهنگ نوآوری، خطر‌پذیری و ...).
ـ آیا این فرهنگ در خانواده، مدرسه، دانشگاه، و سازمان‌های دولتی و غیردولتی وجود دارد؟ آیا این فرهنگ حمایت می‌شود؟
2. کارآفرینی یک مقوله نظام‌دار در کشور است.
ـ آیا بدون توجه به انسجام در ابعاد درون‌داد (خانواده، مدرسه، قوانین و مقررات) و مدیریت مؤثر بر فرایندها (آموزش، شناسایی، مشاوره، هدایت و حمایت) می‌توانیم انتظار رشد شاخص‌های کارآفرینی را داشته باشیم؟
3. کارآفرینی با سه کلمه نیاز، فرصت و تغییر درآمیخته است.
ـ افرادی که همیشه نسبت به دیگران به تغییرات حساس‌ترند و آن‌ها را به خوبی درک می‌کنند یا در ایجاد تغییرات (عامل تغییر) نقش دارند، از روحیه کارآفرینی بالایی برخوردارند. این افراد می‌توانند با درک یا خلق تغییرات، فرصت‌آفرین باشند. با توجه به این مفهوم، آیا فرایند تربیت در مدرسه، خانواده و دانشگاه (در عین حال جو سازمان‌ها و ...) توانسته است افرادی را تربیت کند که نسبت به تغییرات و تحولات اقتصادی، فناوری، اجتماعی و ... حساس باشند و آن‌ها را به فرصت‌های ارزش‌آفرین تبدیل کنند؟
4. کارآفرینی یک علم میان‌رشته‌ای است (اقتصاد، روان‌شناسی، مدیریت و ...)
ـ در نگاه سنتی، کارآفرین در مقوله اقتصادی تعریف می‌شود، اما واقعیت آن است که کارآفرینی بیشتر با روحیه و نگرش و مهارت‌های مدیریتی در ارتباط است. با توجه به این نکته، سؤال اساسی این است که آیا در فرایند آموزشوپرورش این رویکرد مورد توجه است؟
5. کارآفرینی با شغل و حرفه مترادف نیست.
ـ کارآفرینی یکی از شایستگی‌های (نگرشی و مهارتی) کلیدی مربوط به هویت هر فرد تلقی می‌شود و شغل و کسب‌وکار (رتبه نوآوری) محصول کارآفرینی است. کارآفرینی عبارت است از توانایی خلق ارزش جدید (مادی و معنوی)، از طریق خلاقیت و نوآوری و با تلاش متعهدانه و درنظرگرفتن مخاطرات ناشی از آن، ضمن تکیه بر منابع موجود و بهره‌گیری از آینده (مصوبه هیئت وزیران، 14٠2).
جمع‌بندی
با توجه به نکات گفته‌شده باید اذعان داشت، تربیت هویت کارآفرینانه در دانشگاه دیر است و باید از مدرسه و خانواده‌ها، از همان دوران کودکی، آغاز شود (محبی، 1398) تا زمینه رشد و توسعه خرده‌شایستگی‌های کارآفرینی فراهم شود، مانند:
• جست‌وجوگری
• حساس‌بودن به تغییرات و درک فرصت
• پرسشگری
• ایده‌پردازی
• تحمل ابهام
• خطر‌پذیری
• شبکه‌سازی کار تیمی
• خودمدیریتی
• درک و فهم اقتصادی
• درک و فهم بازار
• توانایی تبدیل ایده به نوآوری
• توانایی تبدیل نوآوری به فناوری
• توانایی تبدیل فناوری به محصول یا فرایند
• توانایی برنامه‌ریزی و مدیریت کسب‌وکار
در مبانی نظری سند تحول (ص 3٠9 و 329) توان کارآفرینی در کنار درک و فهم اقتصادی، درک و مهارت حرفه‌ای و ... به‌عنوان یکی از شایستگی‌های کلیدی در ساحت اقتصادی و حرفه‌ای مد نظر قرار گرفته است.
بر اساس اصول حاکم بر این ساحت، برنامه درسی باید در حد امکان بتواند متربیان را کارآفرین و توانمند تربیت کند، به نحوی که راه‌های آشنایی و پاسخ‌گویی به نیازهای متنوع جامعه و بازار کار را فرابگیرند و بتوانند برای خود و دیگران کار تولید کنند.
در جهت عملیاتی‌سازی این منطق، سه راهکار سند تحول به این موضوع اختصاص یافته‌اند:
راهکار 5-6: تنظیم و اجرای برنامه جامع کارآفرینی و مهارت‌آموزی برای تمام دوره‌های تحصیلی؛
راهکار 5-7: ایجاد شبکه‌ای از محیط‌های یادگیری مانند پژوهش‌سرا و مراکز کارآفرینی؛
راهکار 5-18: استقرار نظام خلاقیت و نوآوری و حمایت مادی و معنوی از دانش‌آموزان خلاق، نوآور و کارآفرین و ... .
در عین حال، در برنامه درسی ملی، به‌طور عمیق به این مقوله توجه شده است:
اصل 3-3: برنامه درسی و تربیتی باید زمینه تقویت و توسعه و روحیه پرسشگری، پژوهشگری، خلاقیت و کارآفرینی را فراهم آورد.
حوزه کار و فناوری: به‌طور خاص در این حوزه شایستگی‌های غیرفنی دنیای کار، که یکی از آن‌ها کارآفرینی است، مورد توجه قرار گرفته‌اند.
بر اساس نکات گفته‌شده، مهارت‌های ساده و اصلی کارآفرینی یکی از هدف‌های مهم دوره‌های تحصیلی است (اهداف دوره‌های تحصیلی، 1398).
پیشنهادها
1. تلفیق شایستگی کارآفرین در کنار دیگر شایستگی‌ها در طراحی و اجرای برنامه‌های درسی و فرهنگی (رویکرد تلفیقی) در قالب این الگو:
• خلق موقعیت مسئله‌محور (مرتبط با دنیای کار و زندگی)
• ایجاد فرصت هم‌اندیشی، پرسشگری و ایده‌پردازی؛
• ایجاد فرصت دست‌ورزی، ساخت، تولید و ...؛
• ایجاد فرصت ارتباط با بازار و تمرین مدیریت کسب‌وکار؛
• ایجاد فرصت تلفیق فعالیت‌های فرهنگی و اردویی با رویکرد کارآفرینی؛
• ایجاد فرصت آموزش و تغییر نگرش خانواده در زمینه خرید کتاب، اسباب‌بازی و ...؛
2. زمینه‌سازی برای آموزش مستقیم مهارت‌های کارآفرینی (در قالب برنامه ویژه مدرسه یعنی بوم) از طریق بازی، فیلم، کارگروهی، داستان و ... .
برای تعمق بیشتر در این زمینه، پرونده کارآفرینی را در این شماره از مجله رشد معلم از صفحه 3٠تا 45 مطالعه بفرمایید.
پی‌نوشت‌‌ها
1. The Global Entrepeneurship band Development in Situation
2. Global Entrepreneurship Index
منابع
1. منصوری، عیسی و دیگران (1397). شاخص‌های کارآفرینی. معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال.
2. مصوبه هیئت وزیران. آیین‌نامه تسهیل نوآوری و کارآفرینی (1۴٠2). سند ابلاغ‌شده به وزارت آموزشوپرورش.
3. محبی، عظیم (1398). تربیت تفکر و کارآفرینی. انتشارات مرآت. تهران.
4. مبانی نظری سند تحول (139٠). انتشارات شورای عالی آموزشوپرورش.
5. اهداف دوره‌های تحصیلی (1398). شورای عالی آموزشوپرورش.