کهربا گوهری طبیعی و جواهری آلی است که از فرایندهای زیستی موجودات زنده به وجود می‌آید. صمغ، مایعی است که در سلول‌های چوبی گیاه جریان دارد و بخش زیادی از آن را آب، مقداری قند، هورمون و عناصر معدنی محلول در آن تشکیل می‌دهند. تراوش طبیعی صمغ درخت به بیرون، به دما و فشار داخل درخت بستگی دارد. اما هر صمغی تبدیل به کهربا نمی‌شود. در حقیقت، کهربا، رزین فسیل‌شده گونه‌ای از درخت کاج است که حدود 44 میلیون سال پیش، در اروپا رشد می‌کرد [1]. در ساختار کهربا، انواع ناهمگونی از رزین وجود دارد. در این میان، الکل، اتر، کلروفروم و مواد نامحلول دیگر، از مواد اصلی تشکیل‌دهنده این ماده هستند. فرمول شیمیایی آن نیز C10H16O است [2].
رزین ابتدا با ازدست‌دادن اجزای فرار؛ مانند، الکل و گریس سخت شده، تبدیل به کوپال می‌شود و بعد از فرارزدایی در طی دفن‌شدن در رسوبات به کهربا تبدیل می‌شود. پلیمری‌شدن مولکول‌های هیدروکربن آلی (که هر کدام دارای استخوان‌بندی مشابهی از اتم‌های کربن هستند) رزین را به کوپال تغییر می‌دهد و یک واکنش اتصال عرضی بین زنجیره‌های این هیدروکربن‌ها کهربا تولید می‌کند. در طبیعت، این واکنش پیوند اتصال عرضی پلیمری، در دما و فشار زیاد و طی ته‌نشینی و دفن رسوبات آلی بسیار آهسته پیش می‌رود. در واقع، میلیون‌ها سال طول می‌کشد تا به نیمه راه برسیم. این بدان معنی است که کوپال حداقل به بیش از یک میلیون سال نیاز دارد تا به کهربا تبدیل شود. با این حال، این واکنش‌ها را می‌توان با قرار دادن کوپال در معرض مجموعه‌ای جایگزین از عوامل (پارامترهای) فشار و دما در آزمایشگاه به‌طور قابل توجهی تسریع کرد [3].
اهمیت کهربا در دیرینه‌شناسی
گاهی درون کهربا حشرات، عنکبوت‌ها، مارمولک، مهره‌داران و بی‌مهرگان مختلف یافت می‌شود. در دوران باستان، هنگام خروج رزین از تنه درخت، این موجودات داخل رزین گرفتار شده‌اند [1]. دانشمندان با بررسی فسیل‌های درون کهرباها و تخمین سن آن‌ها، به سیر تکامل این موجودات در دوره‌های متفاوت تاریخی پی می‌برند.
فرایند فسیل‌شدن جانور، یادآور سبک مومیایی مصریان باستان است. در حالت عادی، فسیل‌شدن جانوران موجب از بین‌رفتن قسمت‌های نرم بدن آن‌ها می‌شود، این در حالی است که کهربا به‌صورت محیطی مجزا و نرم به دور جانور می‌پیچد.
بدین ترتیب، کهربا می‌تواند در بازسازی بوم‌سازگان‌های قدیمی و اندام‌ها بسیار ارزشمند باشد، هرچند به دلیل ترکیب شیمیایی صمغ، کمک چندانی در شناسایی ارتباط تبارزایی2 با گیاه تولید‌کننده صمغ نمی‌کند. اغلب کهرباهایی که امروزه یافت می‌شوند مربوط به سی تا پنجاه میلیون سال پیش، یعنی پس از انقراض دایناسورها در دوره ترشیاری هستند [3].
انواع کهربا و رنگ آن
در جهان انواع مختلفی از کهربا وجود دارد که بر دو اساس دسته‌بندی می‌شوند. رایج‌ترین نوع دسته‌بندی، مربوط به خاستگاه آن‌هاست. نوع دیگری از دسته‌بندی هم بر اساس رنگ آن‌ها وجود دارد. در این میان، دو کهربای بالتیمور و دومینیکن، شهرت بیشتری از انواع دیگر دارند.
کهربای بالتیمور
کهربای بالتیمور، از ارزشمندترین انواع کهرباست که قدمتی بیش از چهل میلیون سال دارد. بالتیمور به دو صورت مات و شفاف وجود دارد و رنگ آن نیز، بسته به شرایط نور می‌تواند انواع مختلفی از رنگ زرد باشد.
کهربای دومینیکن
این کهربا متعلق به کشور دومینیکن است و قدمت آن به حدود 25 تا چهل میلیون سال می‌رسد. کهربای دومینیکن در واقع، نوعی از بالتیمور است. تفاوت این دو با یکدیگر، حشراتی است که در دومینیکن وجود دارد [2].
کهربا رنگ‌های متنوعی دارد؛ نظیر، نارنجی، زرد، زرد لیمویی، قهوه‌ای، سیاه و به مقدار کم به رنگ‌های قرمز، سبز و آبی [3].
خواص کهربا
کهربا، آمورف یا بی‌شکل است. وزن مخصوص کمی دارد. یکی از راه‌های شناسایی کهربای اصل از تقلبی استفاده از آب نمک است؛ زيرا، کهربای اصل در آب نمک، شناور می‌ماند. اگر چه روش‌های متنوعی برای تشخیص اصل‌بودن کهربا وجود دارد، اما بهترین روش طیف‌سنجی مادون قرمز است. در یونان قدیم به کهربا، به دلیل خواص مغناطیسی آن «الکترون» می‌گفتند؛ چون با مالش می‌توانست پر و ذرات کاه را به خود جذب نماید و به همین دلیل، در فارسی کهربا یا «کهربا» نامیده می‌شده است.
در کتاب قانون، درباره خواص کهربا آمده است: «خونریزی از هر جای باشد بند آورد. از آن بر ورم بندند سودمند است و خون دماغ بند آورد. نیم مثقال کهربا را با آب سرد بخورند تپش قلب آرام بخشد. بند آورنده استفراغ است و مواد بد را از معده دور می‌سازد. بی‌اشتهایی را از بین می‌برد.».
خواص کهربا از نظر روحی و روانی این است که می‌تواند در رهاکردن ترس ناشی از قضاوت، کشمکش درونی و یافتن آزادی درونی به افراد کمک کند. این گوهر ما را به سوی گرما سوق می‌دهد؛ زیرا انرژی خورشیدی دارد و نیروی حیات را افزایش می دهد.
اتاق کهربا
اتاقی با مساحت 120 مترمربع، از جنس کهرباست که در سال 1701 به دستور فردریک، شاه پروس، به عنوان اتاق پذیرایی وی در کاخ اصلی، در برلین ساخته شد. سرتاسر این اتاق از صفحه‌های چوب بلوط با صد هزار قطعه برش‌خورده از کهربا، در زمینه نقاشی‌شده از گل پوشانده شده بود. بعدها، فردریک این اتاق را پس از عقد معاهده‌ای با سزار پتر اول روسیه، به وی هدیه داد. در سال 1755، اتاق کهربا به کاخ «اکاترینسکی» در اطراف سن پترزبورگ (لنینگراد) منتقل شد. در جنگ جهانی دوم، روس‌ها قصد داشتند اتاق را از ارتش نازی پنهان کنند، ولی موفق نبودند و قطعات به دست آلمانی‌ها افتاد و به شهر کالینگراد منتقل شد. هنوز اثری از این گنجینه به دست نیامده است. روس‌ها قبلاً نسخه رونوشتی از این اتاق را ساخته بودند و هم اکنون در برنشتاین سنپترزبورگ روسیه وجود دارد [3].
پی‌نوشت‌ها
1. Amber
2. Phylogenetics
منابع
1. D.A. Grimaldi, Amber, Window to the Past, New York 1996, p. 12.
2. B. Saldukiene, “Amber”, in S. Suziedelis (ed.), Encyclopedia Lituanica, I, Boston 1970, pp. 85-87.
3. Homer, Iliad, Oxford 1920, 6.513, 19.398; C.W. King. The Natural History of Gems or Decorative Stones, London 1867, p. 315. A feminine form of the word was later used as a name for the moon.