زلزله سال 1369 که بخش بزرگی از ایران را لرزاند، از مهم‌ترین دلیل‌های ساخته‌شدن موزه میراث روستایی گیلان بود. این زلزله که مرکز آن شهر «رودبار» و «منجیل» در استان گیلان بود، نه تنها به روستاها و شهرهای این استان و استان‌های هم‌مرز با گیلان آسیب زد که مردم ساکن استان‌های دورتری مانند آذربایجان شرقی، تهران، مرکزی، سمنان، همدان و کردستان هم آن را حس کردند. پس از زلزله کارشناسان بسیاری برای برآورد آسیب‌های وارده، به منطقه اعزام شدند که یکی از آن‌ها دکتر محمود طالقانی بود.
آقای طالقانی جامعه‌شناس بود، اما با دیدن خرابی‌های بسیار و تخریب تعداد زیاد خانه‌های چوبی روستاهای استان گیلان، به فکر راه‌اندازی موزه خانه‌های روستایی گیلان افتاد. در این موزه نه تنها نمونه‌هایی از انواع خانه‌های چوبی مناطق متفاوت استان گیلان جمع‌آوری و نگهداری شده است که در آن فرهنگ، مزه‌ها، لباس، صنایع دستی، موسیقی و آیین‌های مردم استان هم ارائه می‌شود. محمود طالقانی با پیشنهاد احداث موزه میراث روستایی با یک تیر چند نشان زد.
مأموریت ویژه
مأموریت ویژه موزه میراث روستایی نجات و نگهداری نمونه‌های متنوع خانه‌های چوبی تاریخی استان گیلان است. در زلزله گیلان بیشتر از 200 هزار خانه ویران شد که بیشتر آن‌ها خانه‌های روستایی بودند. حتی اگر زلزله‌ای اتفاق نمی‌افتاد، علاقه برای به‌روزکردن مسکن هم کم‌کم باعث کمیابی و فراموش‌شدن خانه‌های تاریخی چوبی می‌شد. حالا می‌توان در یک بازدید چند ساعته خانه‌های متنوعی از مناطق ساحلی، کوهستانی، جلگه‌ای و کوهپایه‌ای گیلان را دید که میراث مردم این سرزمین است.
اسباب کار و زندگی
در موزه میراث روستایی که نزدیک شهر رشت قرار دارد، علاوه بر خانه‌های چوبی، می‌شود صنایع دستی و ابزار کار و زندگی مردم در روستاهای استان گیلان را هم دید؛ ابزار معمولاً ساده و گاه پیچیده‌ای که محصول هزاران سال دانش محلی مردم گیلان است. این ابزاربیشتر از جنس چوب، سفال، سنگ و یا فلز هستند. در ایوان این خانه آسیاب سنگی، دستگاه نخ‌ریسی، ظرف و اسباب خانه، ظرف‌های گلی نگهداری مایعات که گیلانی‌ها آن را با گل رس می‌سازند، به نمایش گذاشته شده‌اند.
اهل کجایی؟
حتی اگر تابلوهای راهنمای خانه‌ها را هـم نخوانید، از شکل سقف و مصالح خانه‌ها می‌توان فهمید که هر خانه متعلق به چه نقطه‌ای از استان است. هر چه منطقه جغرافیایی مرطوب‌تر و بارش باران آن بیشتر باشد، سقف خانه شیب تندتری دارد. این شیب کمک می‌کند باران به‌راحتی روی سقف سر بخورد. همچنین در ساخت خانه‌های منطقه‌های مرطوب معمولاً از چیزی جز چوب استفاده نشده است. اما در ناحیه‌هایی که رطوبت کمتر است، علاوه بر چوب از سنگ و کاهگل هم در ساخت پی و دیوارها استفاده می‌کنند.
خانه‌هایی روی چوب
در مناطق مرطوب‌تر استان گیلان خانه‌ها روی زمین ساخته نمی‌شدند، زیرا رطوبت و نم به سرعت خود را به داخل خانه می‌رساند. به همین خاطر سازندگان خانه‌های چوبی در نواحی مرطوب، ابتدا چند تنه بزرگ درخت را این‌چنین روی یکدیگر می‌گذاشتند و خانه را روی آن بنا می‌کردند. گیلانی‌ها به این پایه‌های چوبی «شکیلی» می‌گویند. از دیگر ویژگی‌های خانه‌های چوبی تاریخی در گیلان این است که برای اتصال قطعات خانه کمتر از میخ و دیگر اتصالات فلزی استفاده شده است.
خانه‌های مسافر
خانه‌های تاریخی موزه سن و سال‌های متفاوتی دارند، اما متوسط سن آن‌ها 150 سال است. آن‌ها بخش‌های متفاوتی دارند؛ از تالار که در طبقه دوم خانه واقع است تا گرم‌خانه، اتاق‌های نشیمن و دودخانه که در طبقه اول قرار دارند. هر خانه نماینده منطقه‌ای از گیلان است و اغلب آن‌ها تاریخی و اصیل هستند. برای انتقال خانه‌ها، کارشناسان ابتدا تمام قطعه‌ها را شماره‌گذاری(پلاک) کردند و از آن‌ها فیلم و عکس گرفتند. سپس قطعه‌ها را از یکدیگر جدا کردند و به موزه انتقال دادند و به کمک عکس‌ها در محل مناسبی از فضای موزه سر هم کردند.