کلاس را با طوفان فکری شروع می‌کنیم: «از وب چه استفاده‌هایی می‌کنید؟»
ابتدا چند ثانیه سکوت می‌شود و بعد انفجار صداها: «آقا می‌رم ورزش 3، اخبار ورزشی رو چک می‌کنم.»، «فیلم و موزیک دانلود می‌کنم.»، «با دوستا و فامیلامون چت می‌کنیم»، «قیمت گوشی‌ها رو چک می‌کنم» و یکی‌شان هم فرهیخته‌تر بود: «وضعیت آب‌وهوا رو بررسی می‌کنم»!
خلاصه همه آنچه را می‌گویند، روی تخته می‌نویسم. بعد شروع می‌کنیم به‌دسته‌بندی‌کردن هر چه نوشته‌ایم. معمولاً می‌رسیم به یک دسته‌بندی چهار یا پنج‌تایی: «اطـلاعـات» (تـولیـد، نگهـداری، انتقـال و انتشـار)، «ارتبـاطـات» (دستـرسـی بـه افـراد، تعـامل با آن‌ها و پی‌جویی امور)، «آموزش» (استفاده از منابع و مراجع دانـش، همکـاری علمـی مثـل تدریـس و یادگیری)، «تجـارت» (بازاریابـی، کسـب‌وکـار و دریـافت یا ارائه خدمات) و «فراغت» (انواع قالب‌های سرگرمی و گذران اوقات فراغت).
در گام بعدی از بچه‌ها می‌خواهم مبتنی بر تجربه‌شان، در مورد هرکدام از این کارکردها یک مزیت و یک عیب بیان کنند. باز هم سروصداها بلند می‌شود و داغ دل هرکسی تازه! از مزایایی مثل آسانی و راحتی تماشای برخط ویدیوهای آموزش نرم‌افزارهای گرافیکی گفتند تا رسیدند به تجربه‌های منفی مثل کلاه‌برداری اینترنتی و تفاوت ببین محصولی که سفارش داده‌اند، با آنچه دریافت کرده‌اند، و هویت جعلی مجازی در گپ (چت) و شایعات خبری و غیره.
اینکه بچه‌ها تجربه‌شان را بیان کنند، اگرچه فعالیتی زمان‌بر و بدون یادگیری مستقیم است، اما مزیت مهمی دارد. نظریات جدید یادگیری و به‌طور خاص نظریه «ارتباط‌گرایی»، بر این باورند که یادگیری هر مفهوم جدید زمانی عمیق‌تر رخ می‌دهد که بتوان آن را با شبکه مفاهیم قبلی پیوند زد. کارکرد این مرور تجربه‌ها هم دقیقاً همین بود. الان می‌توان انتظار داشت شبکه‌ای از دانش پیشین درباره کاربری وب در ذهن هر دانش‌آموزی جوانه‌زده باشد و ذهن‌ها آماده دریافت و پیوند‌دادن توصیه‌های جدید با گره‌های ذهنی قبلی شده باشند. این یعنی حالا وقت درو رسیده است:
کاربری اول: کسب آگاهی و انتشار اطلاعات
این شاید پایه‌ای‌ترین کاربری وب باشد؛ استفاده کتابخانه‌ای از وب با دو کاربرد «دریافت دانش از دیگران» و «ثبت و نگهداری اطلاعات». مزیت‌های وب برای کاربرد دوم که مشخص است. وب نافراموش است و هر آنچه در آن ذخیره می‌کنیم، از گزند آسیب فیزیکی در امان می‌ماند. اما کاربرد اول، یعنی دریافت دانش و آگاهی از دیگران، فرصت‌ها و تهدیدها و ملاحظاتی دارد:
فرصت‌ها
- خبر آتش‌سوزی ساختمانی در آمریکا، تنها ظرف چند دقیقه بعد از حادثه، می‌تواند در سراسر جهان شنیده و دیده شود! این یعنی مزیتی بی‌سابقه برای اخبار و اطلاعات بر بستر وب: سرعت در انتقال و انتشار.
- قبلاً وقتی کسی روزنامه می‌خرید، فقط از اعتقادات و تحلیل‌های نحله فکری صاحب آن روزنامه باخبر می‌شد و برای اطلاع از سایر اندیشه‌ها باید روزنامه‌ها و کتاب‌های دیگر را، تازه اگر اجازه انتشار داشتند، مطالعه می‌کرد. اما وب عمومی است. لذا همه می‌توانند به تولید و انتشار محتوا در آن بپردازند. این ویژگی باعث ایجاد تنوع در منابع اطلاعاتی می‌شود که مخاطبانِ جوینده آگاهی می‌توانند به آن‌ها دسترسی داشته باشند.
تهدیدها
- حالا که رسانه‌های مبتنی بر وب می‌توانند در حجم زیاد و در وسعت مخاطب تولید محتوا و خبر کنند، می‌توانند شیطنت‌هایی هم بکنند! مثلاً برخی خبرها را دست‌کاری کنند و شایعه، دروغ و اخبار جعلی تولید کنند تا افکار مردم به جایی که نفعشان است منحرف شود. به این کار می‌گویند «عملیات روانی».
- رسانه‌های سنتی مثل تلویزیون، روزنامه و رادیو، از آنجا که رسمیت دارند و صاحبان آن‌ها مشخص و شناخته شده‌اند، تحت نظارت بیشتری قرار دارند و احتمال انتشار محتوای دارای غلط در آن‌ها کمتر است. اما وب شیر تو شیر است! اینکه هرکسی می‌تواند در وب تولید محتوا کند، باعث می‌شود احتمال تولید اخبار جعلی و تحلیل‌های مبتنی بر مغالطه افزایش یابد.
ملاحظات
حالا که در جریان خبررسانی بر بستر اینترنت، به فرستنده دسترسی مستقیم نداریم و این شرایط، احتمال اختلال را افزایش می‌دهد، لازم است انواع منابع اطلاع‌رسانی مبتنی بر وب را دقیق‌تر بشناسیم و دسته‌بندی کنیم:
- خبرگزاری: سازمان‌های بزرگ و رسمی رسانه‌ای هستند که دفتر و مکان مشخص دارند، خبرنگارانی در نقاط گوناگون برای آن‌ها کار میکنند، ثبت و احراز هویت شده‌اند، سازمان و نهاد مشخصی صاحب‌امتیاز آن‌هاست و تعداد محدودی دارند (پانا: خبرگزاری دانش‌آموزی ایران، ایرنا: خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، ایسنا: خبرگزاری دانشجویان ایران، میزان: خبرگزاری قوه قضاییه، شبستان: خبرگزاری حوزه علمیه و ...) به علت همین گستردگی مأموریت، تعداد زیاد کارکنان، حیثیت و ثبت رسمی‌بودن، اخباری که منتشر میکنند، معمولاً اعتبار خبری بالاتری دارد و اگر هم غلط باشد، قابلیت پیگرد حقوقی دارد.
- پایگاه خبری: مجموعه‌ای رسانه‌ای که گاه به‌صورت رسمی نیز ثبت شده است، اما گستردگی نیروی انسانی و دفترهای آن‌ها کمتر است. به‌طور عمده از سایر خبرگزاری‌ها خبرها را نقل و بازنشر می‌کند و معمولاً بر موضوعی خاص تمرکز دارد. به همین خاطر نسبت به خبرگزاری‌ها اعتبار خبری پایین‌تری دارد.
- سایر منابع خبری: منابع خبری غیرموثق و شخصی که از افراد مطلع، مسئولان سابق، اظهارات شخصی خبرنگاران یا حتی منابع گمنام مطلع تشکیل شده است. این نوع منابع هرچند ممکن است در مواردی بسته به دسترسی‌شان به منابع آگاه و اطلاعات محرمانه، اخبار دقیقی را ارائه کنند، اما قابلیت استناد بسیار پایینی دارند (مثل صفحه‌های شخصی مسئولان در رسانه‌های اجتماعی، صفحه توییتر افشاگر دربار سعودی به نام «مجتهد»، و صفحه توییتر ادوارد اسنودن).
کاربری دوم: ارتباط روزمره و تعامل
ارتباط غیرحضوری با دیگران (اعم از فرد، سازمان یا گروه) کاربری مهم دیگری است که می‌توان برای وب متصور شد. اصل حرف و توصیه‌های این کاربری را قبل‌تر در توضیح ویژگی بی‌جسمی فضای رایانه‌ای (سایبر) گفته‌ایم و در اینجا فقط مرور کنیم:
فرصت‌ها
- از گذشته‌های دور، «فاصله فیزیکی» مهم‌ترین مانع در انتقال پیام بوده است. ابر و باد و مه و پستچی و راننده و خلبان باید در کار می‌بودند تا نامه‌ای از میامی آمریکا به مَیامِی ایران برسد. اما حالا این‌طور نیست! در ارتباط مبتنی بر وب، فاصله زمانی و هزینه پست و تلفن حذف شده‌اند.5
- قبلاً فرصتِ ارتباط به زمانی محدود بود که افراد در کنارمان بودند و اگر سؤال درسی شب امتحانی از هم‌کلاسی‌مان داشتیم، باید تا صبح صبر می‌کردیم. اما در ارتباط مبتنی بر وب، قابلیت دسترسی به افراد در هرلحظه را داریم.
تهدیدها
- مهم‌ترین مشکل ارتباط مجازی این است که نمی‌دانیم دقیقاً با چه کسی در ارتباط هستیم! آیا او همان است که می‌نُمایاند؟! متأسفانه و تا اطلاع ثانوی، هویت مجازی سیال و به‌سادگی قابل جعل است.
- اینکه در وب دائم در دسترس هستیم و در هر ساعت از شبانه‌روز دیگران می‌توانند به ما پیام دهند و ارتباط برقرار کنند، باعث ازبین‌رفتن خلوت و آرامش ذهنی می‌شود.
ملاحظات
- در اینجا می‌توان بچه‌ها را به چالش‌هایی دعوت کرد: مثلاً روزه رسانه‌ای بگیریم و هر هفته یک روز را بدون مراجعه به تلفن همراه بگذرانیم. یا استفاده از تلفن همراه در خانه را مکانمند کنیم و از آن فقط در یک جای مشخص، مثل پشت میز کار، استفاده کنیم. یا مراجعه به پیام‌رسان را زمانمند کنیم و فقط در ساعت‌های مشخصی به پیام‌های دیگران پاسخ دهیم.
کاربری سوم: آموزش و رشد علمی
کاربری آموزشی وب، یعنی استفاده از آن برای هر نوع تعامل یادگیری‌یاددهی را می‌توان ذیل همان دسته «اطلاعات» قرار داد، اما چون مخاطب ما دانش‌آموز است، به‌عمد آن را به‌عنوان یک کارکرد متمایز وب جدا می‌کنیم تا بیشتر و اختصاصی‌تر به آن بپردازیم:
فرصت‌ها
- قبل‌تر علم متمرکز بود در شهر، دانشگاه، مدرسه و کتابخانه، و وقتی کسی در روستایی به دنیا می‌آمد، به‌واسطه دوری از مرکز، منابع آموزشی کمتری داشت. حالا به کمک خدمات آموزشی وب، دسترسی همگانی، ارزان و همه‌وقت به دانش، بدون محدودیت جغرافیایی داریم.
تهدیدها
- اینکه همه می‌توانند در وب تولید محتوا و در یک موضوع به‌خصوص اظهارنظر کنند، بدون آنکه سطح دانش و تخصص آن‌ها در آن موضوع مشخص باشد، پدیده‌ای به نام «شبه‌علم» را پدید آورده است؛ چیزهایی مثل «ویژگی‌های شخصیتی متولدان ماه بهمن» یا «معنی اسب شاخ‌دار در فال قهوه» یا «خواص ضدسرطان هسته آلبالو» که امکان «راستی‌آزمایی» و «تکرارپذیری» ندارند و با وجود ظاهر علمی، نمی‌توان صحت آن‌ها را به‌راحتی تأیید یا انکار کرد.
- تعارف که نداریم! وب باعث شده است مقوله‌ای به نام تحقیق دانش‌آموزی، و حتی دانشجویی، در عمل چیزی جز Ctrl+A و Ctrl+C از ویکی‌پدیا و دانش‌نامه رشد و ... و بعد هم Ctrl+V نباشد؛ رونویسی (کپی‌کاری) علمی!
- وب از اساس «حواس‌پرت‌کن» طراحی شده است. یعنی نمی‌توان روی چیزی تمرکز کرد و در چیزی عمیق شد. پریدن از یک پیوند به پیوند دیگر، از یک خبر به خبر دیگر، از یک مطلب به مطلب دیگر و اعلان‌های بی‌امان سبب کم‌عمقی کاربران شده است.7
ملاحظات
اینجا معمولاً لازم می‌شود مختصری درباره مفهوم ویکی در وب توضیح دهیم:
- ویکی‌ها که ویکی‌پدیا یک نمونه از آن است، نوعی از رسانه‌های اجتماعی‌اند که محتوای آن‌ها از طریق مشارکت بازدیدکنندگان تولید، ویرایش، اضافه یا کم می‌شود. بر این مبنا، صحت بسیاری از مطالب ویکی‌ها به‌شدت محل اشکال است؛ چرا که مشخص نیست شخص ویرایش‌کننده دقیقاً چه کسی است؟ از چه سطح علمی برخوردار است؟ چه عقاید و گرایشی دارد؟ و به همین ترتیب تا آخر! بر این اساس، استفاده از ویکی‌پدیا برای موضوعاتی که وجه تحلیلی دارند، مثلاً وقایع کودتای 28 مرداد 1332، که نگرش‌های فردی نویسندگان بر شیوه بازنمایی آن‌ها از موضوع مؤثر است، به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود و فقط در موضوعاتی مثل شیوه کار دوربین عکاسی یا ساختار قلب انسان که وجه فنی و دانشی آن‌ها محوری‌تر است و عقاید و نظرات شخصی اثر خاصی بر موضوع ندارند، موجه‌تر است؛ البته فقط به‌عنوان منبع اولیه برای آشنایی با فضای کلی بحث و یافتن پیوندهای مرتبط با موضوع.
کاربری چهارم: تجارت و کسب‌وکار
در سال‌های اخیر و با گسترش دسترسی به اینترنت در ایران، استفاده از وب برای تجارت و کسب‌وکار و ارائه یا دریافت خدمت یا خریدوفروش محصول، از نوپاترین و پرچالش‌ترین موضوعات مرتبط با فضای رایانه‌ای در کشور ماست.
فرصت‌ها
- وقتی کسب‌وکاری را در فضای وب راه‌اندازی می‌کنید، دیگر لازم نیست مغازه اجاره کنید، صبح به صبح کرکره را بالا بدهید، شب‌ها تعطیل کنید، نگران دزدی باشید، هزینه قبض آب و برق را بپردازید یا اصلاً کلی بگردید تا در محل شلوغ و پرترددی از شهر مغازه بزنید. در وب، بی‌نیاز از تهیه مکان فیزیکی برای مغازه شده‌اید و مشتریانی از گستره جغرافیایی وسیع، به‌صورت بی‌وقفه دارید.
- در دنیای واقعی به‌سختی می‌توان سایر خریداران یک محصول از یک مغازه را پیدا کرد و از نظر و تجربه‌شان مشورت گرفت، اما وقتی به‌عنوان خریدار به کسب‌وکاری اینترنتی برمی‌خورید، به‌سادگی می‌توانید سوابق محصول و نظرات سایر کاربران را درباره آن محصول بخوانید و از کیفیت جنس و خدمات آن اطمینان حاصل کنید.
تهدیدها
- در دنیای واقعی، موقع خرید محصول، فروشنده را هم می‌بینیم و بخشی از تصمیم‌گیری ما برای خرید یا نخریدن حاصل نظر ما درباره انصاف و صداقت فروشنده است. اما در وب، چون به‌طور مستقیم به فروشنده دسترسی نداریم، دیگر نمی‌توانیم بفهمیم آیا این وبگاه واقعاً فروشنده محصول است یا قصد کلاه‌برداری اینترنتی دارد!
- در وب کالا را غیابی سفارش می‌دهیم؛ از روی تصویرها، نظرهای دیگران و مطالعه ویژگی‌های آن. اما تا لحظه دریافت نمی‌توانیم درباره اصالت کالا و کیفیت آن یقین حاصل کنیم.
ملاحظات
- برای پیشگیری از تهدیدهای خرید مجازی، لازم است بچه‌ها را با دسته‌بندی ابزارهای وب در زمینه تجارت و کسب‌وکار آشنا کنیم:
فروشگاه‌های اینترنتی: شرکت‌های رسمی و ثبت‌شده که کالا را به‌صورت عمده از تولیدکننده دریافت و به فروشندگان عرضه میکنند.
واسطه‌گری‌های فروش: بسترسازی برای ایجاد تعامل بین تولیدکننده یا فروشنده کالا و متقاضی آن.
واسطه‌گری‌های خدمات: بسترسازی برای ایجاد تعامل بین ارائه‌دهنده خدمت (رانندگی، غذا، پیک و برنامه‌نویسی) و متقاضی آن
اطلاع‌رسانی و بازاریابی: محل درج آگاهی‌های خریدوفروش توسط کاربران واقعی. خرید از این سامانه‌ها در مقایسه با فروشگاه‌های اینترنتی، مثل تفاوت خرید از دست‌فروش در خیابان با خرید از مغازه است.
خدمات مالی: ارائه راهکارهای فنی برای خدمات مالی کسب‌وکارها نظیر درگاه پرداخت، کارت اعتباری مجازی و حفظ ایمنی آن‌ها.
نمادهای اطمینان: نشان‌های اعتمادسازی که نهادهای دولتی پس از احراز هویت و تأیید اصالت به کسب‌وکارها اعطا میکنند و از طریق آن‌ها می‌توان به سوابق پایگاه اینترنتی دسترسی یافت و احیاناً آن‌ها را پیگرد قانونی کرد. (نظیر «نشان سامان‌دهی» که وزارت ارشاد متولی آن است و نشان «اعتماد الکترونیک یا ای‌نماد» از وزارت صنعت، معدن و تجارت).
کاربری پنجم: تفریح و سرگرمی
احتمالاً جذاب‌ترین کاربری وب برای دانش‌آموزان ما همین دسته است: استفاده از وب برای پرکردن اوقات فراغت از طریق بازی‌های برخط (آنلاین)، گوش‌کردن به موسیقی، تماشای فیلم، پیگیری حواشی افراد مشهور و غیره. البته همه این تفریحات قبل از وب هم وجود داشتند، اما وب قابلیت‌هایی برای سرگرمی اضافه کرده است که تهدیدها و ملاحظات آن‌ها مهم‌تر از وضعیت پیش از وب هستند:
فرصت‌ها
- در دنیای سنتی، هر تفریح «مکان» خودش را داشت. برای ورزش باید به باشگاه می‌رفتید، برای دیدن فیلم به سینما، برای تماشای فوتبال به ورزشگاه، برای بازی به گیم‌نت و برای کتاب خواندن به کتابخانه. اما در دنیای وب، در تفریح و سرگرمی تنوع و روزآمدی داریم؛ یعنی جدیدترین تفریح‌ها (بازی، فیلم، سریال، مستند و کتاب) را در یک‌جا و کنار هم در اختیار داریم.
- در گذشته دسترسی به آدم‌های اهل یک تفریح سخت و محدود بود؛ بچه‌هایی که با آن‌ها فوتبال بازی می‌کردید، الزاماً اهل شنا نبودند، یا آن‌هایی که «کانتر» باز بودند، الزاماً «جنرال» بلد نیستند. اما حالا به کمک وب، بازیکن‌ها از سراسر دنیا به هم وصل‌اند و برخط و شبکه‌شده «بتل رویال کالاف» می‌زنند!
تهدیدها
- قبلاً هم تفریح و سرگرمی بود، اما وقت و زمان داشت و نمی‌شد هر ساعت که خواستید در کوچه فوتبال دسته‌جمعی بزنید. اما وب باعث شده است تفریح و بازی خیلی‌خیلی بیشتر از قبل در دسترس باشند؛ هر وقت و هرکجا که بخواهید! حاصل این احتمالاً می‌شود اتلاف وقت و عقب‌افتادن در سایر حوزه‌های جدی زندگی.
- تفریح چون لذت دارد برای مغز عین «مخدر» عمل می‌کند. حالا تفریح در بستر وب که همه‌جایی، همه‌شکلی و همه‌زمانی است و از نظر عموم مردم و والدین، هنوز قباحت و زشتی مواد مخدر را ندارد، به‌راحتی قابلیت تبدیل به اعتیاد را دارد.
ملاحظات
- ایجاد تنوع در فعالیت‌ها یکی در میان چیدن تفریحات مجازی و واقعی می‌تواند ساده‌ترین و کم‌دردترین(!) راهکار برای پیشگیری از اعتیاد رسانه‌ای و عقب‌افتادن شدید در سایر حوزه‌های زندگی و پرورش مهارت‌های مرتبط با آن‌ها باشد؛ مثلاً یک روز بازی رایانه‌ای و روز دیگر کوهنوردی با دوستان.
جمع‌بندی
شاگردان دهه‌های هشتادی و نودی ما عموماً «با وب» و «در وب» بزرگ شده‌اند. این یعنی آن‌ها چنان با وب اخت شده‌اند که برای برآوردن نیازهای روزمره خود، قبل از هر چیز به وب و خدمات مبتنی بر آن رجوع میکنند: مثلاً از طریق بازی‌های برخط (آنلاین) به نیاز خود برای تفریح و سرگرمی پاسخ می‌دهند، به کمک نرم‌افزارهای خدماتی از سوپرمارکت کالای موردنیازشان را سفارش می‌دهند، تا اینجای کار هیچ‌کدام از این کاربری‌ها به‌خودی‌خود ایرادی ندارند. اما مشکل از دو جا آغاز می‌شود: اول آنجا که ضوابط دانشی و مهارتی لازم برای استفاده صحیح و ایمن از خدمات موجود در بستر وب را بلد نباشند و نباشیم! و دوم وقتی که همه تمرکز بر استفاده از یک یا چند کاربری خاص وب محدود شده باشد و از سایر حوزه‌ها غافل شده باشند/ باشیم.
لذا در این مقاله سعی کردیم با دسته‌بندی کاربردهای متفاوتی که وب می‌تواند برای کاربری مفید دانش‌آموزی داشته باشد، توجه بچه‌ها را به حوزه‌های کمتر مورداستفاده‌شان جلب کنیم و حاصلش طرح درسی بیشتر ایجابی و کمتر سلبی باشد برای استفاده «کامل» از فرصت همه کاربری‌های پنج‌گانه وب.