طراحی آموزشی
طراحی در لغت به معنی ترسیم، ساختن و آماده‌سازی نقشه است. از نظر علمی، طراحی عبارت است از تهیه نقشه‌ای عملی برای دستیابی به آنچه از قبل به‌عنوان هدف تعیین شده است. بر این اساس، طراحی آموزشی را می‌توان تهیه نقشه‌های مشخص در مورد چگونگی دستیابی به اهداف آموزشی تعریف کرد. یا در تعریف دیگر، هرگاه برای دستیابی به یک سلسله از دانش‌ها، مهارت‌ها و گرایش‌ها به‌عنوان اهداف آموزشی، قبل از تحقق آموزش مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و روش‌های آموزشی پیش‌بینی و تنظیم شوند، در واقع عمل طراحی آموزشی صورت گرفته است (فردانش، 1392). در حالت کلی، طراحی آموزشی با رویکردهای نظام‌مند (رفتارگرایی و شناخت‌گرایی)، سازنده‌گرایی و ارتباط‌گرایی صورت می‌گیرد. با پیشرفت فناوری، طراحی آموزشی نیز متأثر شدند و روندهای آتی دچار دگرگونی خواهند شد. برای نمونه، تعامل با علوم شناختی، کاربرد هوش مصنوعی در آموزش، فناوری‌های واقعیت مجازی، واقعیت افزوده، هولوپورت و متاورس، طراحی آموزشی، به‌ویژه با رویکردهای سازنده‌گرایی و ارتباط‌گرایی را، دچار تغییرات و تحولات شگرفی کرده است و خواهد کرد.
برای پرداختن به طراحی آموزشی در یادگیری تلفیقی، ضروری است بعد از شرح مختصر طراحی آموزشی، یادگیری الکترونیکی را تعریف کنیم. یادگیری الکترونیکی را می‌توان رویکردی مبتکرانه برای ارائه محیط یادگیری با طراحی مناسب، تعاملی و متمرکز بر فراگیرنده، در هر زمان و هر مکان، در نظر گرفت. به‌طوری که این امکان را با استفاده از منابع و ویژگی‌های فناوری‌های دیجیتال و نیز سایر شکل‌های ابزارهای یادگیری که برای محیط یادگیری باز و توزیع شده مناسب هستند، فراهم میکند (خان،139٠). خان برای یادگیری الکترونیکی، چارچوبی هشت عنصری مشخص میکند: «مسائل مدیریتی، مسائل آموزشگاهی، مسائل فناوری، مسائل روش‌های آموزشی، مسائل طراحی رابط کاربری، مسائل ارزیابی، مسائل پشتیبانی و مسائل اخلاقی.»
یادگیری ترکیبی1
واژه یادگیری ترکیبی، توصیفی از ترکیب الگوی یادگیری الکترونیکی و آموزش به شیوه سنتی است که در آن از فعالیت‌ها و منابع الکترونیکی در کنار آموزش چهره به چهره استفاده میشود. یادگیری ترکیبی فقط آمیختن یادگیری الکترونیکی و سنتی نیست، بلکه شکل‌های متنوع یادگیری (سنتی و مجازی)، نظریه‌های یادگیری (رفتارگرایی، شناخت‌گرایی، سازنده‌گرایی و ارتباط‌گرایی) و رسانه‌های آموزشی (پرونده الکترونیکی، وبگاه، کتاب، ویدئو و نظایر آن) با هم ادغام می‌شوند. متداول‌ترین شکل‌ها و موقعیت‌های ترکیبی، یادگیری ترکیبی رسانه‌های ارائه، یادگیری ترکیبی روش‌های آموزشی و یادگیری ترکیبی، آموزش حضوری (چهره به چهره) و یادگیری الکترونیکی (برخط) هستند. واضح است که جایگاه سوم با تعریف یادگیری ترکیبی که در ادبیات کنونی یافت میشود، به بهترین وجه مطابقت دارد. در رویکرد ترکیبی، طراح آموزشی خود را به یک نظریه خاص محدود و محصور نمی‌کند و می‌کوشد از تمام ظرفیت‌های نظریه‌های متنوع یادگیری بهره گیرد تا برنامه و طرح خود را در قالب مدل مشخصی ارائه کند. شکل 1 به‌صورت نمادین یادگیری ترکیبی را نشان می‌دهد.
برای طراحی آموزشی نخست رویکرد طراحی آموزشی مشخص میشود. سپس سطح طراحی آموزشی که خرد (یک جلسه یا یک فصل)، کلان (یک کتاب، دوره یا واحد درسی) یا هر دو تعیین میشود. الگوی موردنظر با توجه به رویکرد و سطح مطرح میشود. در ادامه، بر اساس الگو، عناصر طراحی آموزشی مشخص و تشریح می‌شوند. با بررسی الگوهای متعدد، ده‌ها عنصر شناسایی شده‌اند. اما با توجه به شکل عمومی طراحی آموزشی برای معلمان، در اینجا درباره حداقل عناصر اصلی و کلیدی طراحی آموزشی برای یادگیری ترکیبی بحث میشود. این پنج عنصر اساسی عبارت‌اند از: هدف، محتوا، روش، رسانه و ارزشیابی.
هدف: هدف قلب طراحی آموزشی است. هدف‌نویسی به مهارت خاصی نیاز دارد. اهداف از نظر ماهیت شامل اهداف غایی (البته تعیین آن در اختیار معلم نیست)، اهداف کلی، اهداف مرحله‌ای و اهداف عینی هستند که مورد اخیر بر حسب نیاز شامل ارائه اهداف آموزشی رفتاری (در رویکرد رفتارگرایی)، بازده‌های یادگیری (در رویکرد شناخت‌گرایی) و اهداف یادگیری (در رویکرد سازنده‌گرایی) است. تدوین هدف در شکل‌های مختلف آموزش (سنتی، الکترونیکی و ترکیبی) ماهیتي ثابت دارد. شکل 2 سطوح اهداف متعدد را به‌صورت معادل‌سازی‌شده نشان می‌دهد.
محتوا: محتوا اصلی‌ترین بخش هر طراحی آموزشی است. محتوا در واقع مجموعه مفاهیم، مهارت‌ها و گرایش‌هایی است که برنامه‌ریزان درسی انتخاب و سازمان‌دهی میکنند و می‌تواند نتایج حاصل از فعالیت‌های یاددهی و یادگیری را نیز در‌بر‌بگیرد (ملکی، 1395). پس از مشخص‌شدن اهداف آموزشی، محتوا باید به نحوی تدوین و سازمان‌دهی شود که تمام اهداف را به‌طور کامل پوشش دهد. از دیدگاه‌های گوناگون، محتوا شکل‌های متعددی دارد که در اینجا فقط یک تقسیم‌بندی از آن ارائه میشود. کلارک و مایر (1393) پنج نوع محتوا را برای یادگیری الکترونیکی مطرح میکنند:
- واقعیت (داده‌ها یا نمونه‌های واقعی و منحصربه‌فرد مانند یکای کمیت‌های فیزیکی اصلی مثل متر)؛
- مفهوم (مقوله‌ای که ویژگی‌های چندگانه‌ای را شامل میشود، مثل مفهوم کار و چگالی)؛
- فرایند (جریانی از حوادث و فعالیت‌ها مثل فرایند هضم غذا)؛
- روند (تکالیفی که با عمل‌های گام‌به‌گام انجام می‌شوند، مثل اندازه‌گیری ضریب انبساط طولی)؛
- اصول راهبردی (تکلیفی که با راهکارهای اتخاذشده انجام می‌گیرد، مثل بررسی اصل پاسکال یا اصل ارشمیدس).
در بسیاری از طرح‌های آموزشی محتوا به‌صورت متن ارائه میشود. در یادگیری ترکیبی محتوای چاپی باید به محتوای الکترونیکی تبدیل شود. محتوای الکترونیکی با ترکیب چندین رسانه متعدد توسعه یافته است. اجزایی مثل متن، صوت، تصویر، فیلم و پویانمایی که برای حصول اطمینان از درک بهتر علم و دانش یا مهارت به مخاطبان ارائه می‌شوند (آموتا2 ، 2٠16). تولید محتوای الکترونیکی فرایندی است که محتوا یعنی همان مواد درسی در قالب دیجیتال به‌صورت متنی، گرافیکی، صوتی، ویدئویی، پویانمایی، شبیه‌سازی و غیره ساخته شده و می‌تواند به‌صورت برخط ارائه شود (لی و هملو سیلور3 ، 2٠٠9). در حالت ترکیبی ممکن است محتوا به‌صورت تصویرهای سه‌بعدی، تصویرهای دوبعدی، تصویرهای سه‌بعدی همراه صدا، تصویرهای سه‌بعدی همراه متن، تصویرهای دوبعدی همراه صدا، تصویرهای دوبعدی همراه متن، فقط به‌صورت صوتی، به‌صورت فیلم، تصویرهای متحرک، تصویرهای متحرک همراه صدا یا تصویرهای متحرک همراه متن ارائه شود.
راهبرد و روش: در طراحی آموزشی، راهبرد به فعالیت‌هایی ذهنی و اجرایی گفته میشود که ما را به اهداف می‌رسانند و روش هم فعالیت‌های عملی و اجرایی برای رسیدن به اهداف هستند. همان‌طور که گفته شد، حالت ترکیبی ارائه ممکن است به‌صورت شکل 3 اتفاق بیفتد.
در جدول 1 راهبردهای آموزشی متداول برای یادگیری ترکیبی شرح داده شده‌اند (سیل، لمان، بلومشاین و پودولسکی4 ، 2017):
رسانه: رسانه آموزشی به هر چیزی اطلاق میشود که اطلاعات را بین منبع و گیرنده انتقال می‌دهد. هدف اصلی در رسانه‌های آموزشی، تسهیل ارتباط و یادگیری است. در جدول 2، رسانه‌ها و نمونه‌هایی از قالب‌های رسانه‌ای و مواد آموزشی نشان داده شده‌اند (اسمالدینو، لاثر و میمس5، 2019:6).
در جدول 3، بر اساس راهبرد و روش اتخاذشده، از رسانه آموزشی مناسب استفاده میشود (سیل و همکاران، 2017).
ادامه مباحث طراحی آموزشی با رویکرد تلفیقی را در شماره بعد پی می‌گیریم.
پی‌نوشت‌ها
1. Blended learning
2. Amutha
3. Liu & Hmelo-Silver
4. Seel, Lehmann, Blumschein & Podolskiy
5. Smaldino, Lowther & Mims
6. Media Formats
7. Story maker software
8. WebCast
- کاربران گرامی؛ برای مشاهده متن کامل این مطلب به فایل PDF پایین همین صفحه مراجعه فرمایید.