شهریورماه سال جاری آموزش‌وپرورش استان فارس میزبان اولین نشست تخصصی با عنوان درس‌کاوی1 بود که به همت شورای عالی آموزش و پرورش و حضور آقای دکتر محمدرضا سرکارآرانی برگزار شد. زمینه حضور مجازی معلمان در سراسر کشور فراهم شده بود که با استقبال بی‌نظیر آنان مواجه شد؛ نشستی که با حضور چهره‌های سرشناس در آموزش و پرورش، بهانه‌ای شد تا با توجه به مباحث مطرح‌شده، نگاهی اجمالی به درس‌کاوی و موضوع آن داشته باشیم.
در سال‌های اخیر، مفاهیمی مانند اقدام‌پژوهی و درس‌پژوهی وارد ادبیات آموزشی شده‌اند که می‌توان آن‌ها را به معنای پژوهش مشارکتی معلمان، یادگیری سازمانی و مدیریت آموزشی مؤثر دانست. این رویکرد تغییرات امیدوارکننده‌ای در معلمان و مدیران آموزشی به وجود آورده و در برخی تحولات به پیشرفت آنان و ارتقای کیفیت تدریس منجر شده است.
از طرف دیگر، درس‌پژوهی از روش و راهنمایی عملی برای بهبود تدریس در مدرسه و تربیت حرفه‌ای معلمان پا را فراتر گذاشته و به شیوه جدیدی برای پژوهش در مراحل تدریس و آموزش رسیده است که با عنوان‌هایی مانند «واکاوی بالینی تدریس» و «تحلیل درس» از آن‌ها یاد می‌شود. درس‌کاوی نیز در جریان چنین رویکردی ظهور یافته است و می‌توان آن را مشاهده دقیق و برنامه‌ریزی شده فرایند تدریس و یادگیری تعبیر کرد.
مفهوم درس‌پژوهی و مطالعه درس یا پژوهش مشارکتی معلمان در کلاس درس، در روند تحول خویش از الگویی عملی برای بهسازی آموزش در مدرسه و پرورش حرفه‌ای معلمان در کلاس درس فراتر رفته و به شکل تازه‌ای از روش علمی پژوهش در آموزش رسیده است که با عنوان تجزیه‌وتحلیل درس بر اساس شواهد عینی شناخته می‌شود. این روش تازه پژوهش در آموزش، بر شواهد عینی مبتنی است و تلاش میکند تصویری تا حد امکان مطابق با وقایع از فرایند آموزش و یادگیری ارائه دهد (سرکارآرانی، 1398).
افزایش توانایی تدریس معلمان همواره و در همه دوره‌ها موضوع بسیار مهمی بوده است؛ اگرچه کسب این توانایی خارج از تجربه معلمی دشوار است (اشتهاوس،1975). اینکه معلمان، تحت تأثیر همایش‌های آموزشی و آثار منتشرشده، اطلاعات (یا دیدگاهشان درباره درس‌ها) یا رویکردهای آموزشی و پرورشی خود درباره آموزش و یادگیری را تغییر دهند، غالباً به تغییر واقعی در تدریس آن‌ها منجر نخواهد شد (هیبرت و موریس، 2012). به بیان دقیق‌تر، معلمان در حال تغییر، ضرورتاً کیفیت تدریس خود را افزایش نمی‌دهند. بهبود کلاس‌ها صرفـاً با شناخت نظریه‌ها یا آموختن شیوه‌ها و به‌دست‌آوردن ابزارهای جدید دشوار است. کلید حل این مسئله به‌کارگیری رویکردهایی است که نظریه نوینی را با روش‌های گوناگون درهم می‌آمیزند و با واردکردن مؤلفه‌های شناخته‌شده فرهنگی، به این رویکردها امکان میدهند به‌طور مؤثر عمل کنند.
درس‌کاوی به معلمان کمک میکند از یکدیگر یاد بگیرند و راه‌های توجه به دانش‌آموزان و شوق یادگیری آن‌ها را پیدا کنند. شناخت دانش‌آموزان و یادگیری معلمان از یکدیگر، به هم‌پایه‌بودن با دانش‌آموز کمک میکند. این باعث می‌شود دانش‌آموزان در شرایط یادگیری بهتری قرار بگیرند و یادگیری فقط با تشویق، تنبیه و ابزارهای انگیزشی بیرونی معلم و رفع تکلیف پیش نرود. دانش‌آموز خودش مسئله خود را پیدا کند و جهان خود را بسازد و با شوق‌وذوق به یادگیری مستمر ادامه دهد (گزیده‌ای از سخنرانی سرکارآرانی، همایش شهریور 1401، شیراز).
موضوع درس‌کاوی و درس‌پژوهی از یافته‌های اخیر نظام آموزشی جهان است که برای بهسازی آموزشی به کار گرفته می‌شود. در این نگاه جدید، همه اتفاقات پیرامون موضوع تدریس و معلمی و واکاوی، هر یک از اتفاقات دقیق و جزئی است که در فرایند یک تدریس رخ می‌دهد و گروهی از معلمان در یک تدریس عادی انجام میدهند. درس‌کاوی را گروهی از معلمان در یک نقطه اجرا میکنند، تمام اتفاقات جریان این تدریس با جزئیات ثبت و ضبط می‌شوند و سپس گروهی که آن را طراحی یا گروهی که آن را ثبت و ضبط کرده‌اند، یا خود معلم، آن را به‌طور ریز و جزئی بررسی میکند. از این طریق، دانش مربوط به یادگیری رشد میکند. تحقیقات متعدد در دنیا نشان داده‌اند، این شیوه ارتقا و بالندگی شغل معلمی، مؤثرترین راه برای وضعیت آموزش است. در اینجا معلمان بر اساس آموزه‌های خود و آنچه با آن سروکار دارند، می‌آموزند. هر صحنه از درس‌پژوهی و درس‌کاوی صحنه‌ای است که مداوم با آن درگیرند (گزیده‌ای از سخنرانی امانی، همایش شهریور 1401، شیراز).
درس‌کاوی مشاهده دقیق و جزئی و برنامه‌ریزی‌شده فرایند آموزش و یادگیری است که در 50 دقیقه، وقتی هرکلاس یا جلسه درس شکل می‌گیرد، دست‌کم سه ویژگی دارد:
1. بر شواهد عینی مبتنی نیست. این شواهد فراتر از مشاهده مشارکت‌کنندگان هستند و با بررسی هر آنچه در درس پیش می‌آید، از جمله پیاده‌کردن کلمه به کلمه آنچه در فرایند تدریس اتفاق می‌افتد، به دست می‌آید.
2. تجزیه‌وتحلیل درس بر اساس این شواهد و با توجه به هدف‌های مشخص بهسازی تدریس و غنی‌سازی یادگیری دانش‌آموزان انجام می‌شود.
3. پیش از «معلم» به «معلمی» و نتیجه آن، یعنی یادگیری دانش‌آموزان، توجه دارد. به عبارت دیگر، درس‌کاوی دانش عملی تجزیه‌وتحلیل عمیق‌تر و دقیق‌تر فرایند پیچیده تدریس و آن چیزی است که به‌مثابه یک فعالیت آموزشی و فرهنگی در50 دقیقه زمانِ درس می‌گذرد. محورهای تجزیه‌وتحلیل البته زیادند؛ مانند آنچه معلم قصد دارد تدریس کند یا آنچه دانش‌آموزان یاد می‌گیرند؛ سازمان‌دهی محتوا؛ مدیریت زمان گفت‌وشنود دانش‌آموزان در فرایند تدریس؛ پرسش‌ها و تکالیف یادگیری که معلم ارائه می‌دهد یا دانش‌آموزان مطرح میکنند؛ ساختار تدریس.
به عبارت دیگر، درس‌کاوی به استخراج اطلاعات نهان یا الگوها و روابط مشخص در حجم زیادی از داده‌های یک موقعیت تدریس گفته می‌شود.
پی‌نوشت
1. این نشست با حضور استادان دانشگاه و فرهنگیانی از سراسر کشور به‌صورت حضوری و غیرحضوری از طریق پخش زنده در شبکه شاد، آپارات و اسکای روم در تاریخ 1/٦/1٤٠1 برگزار شد.
منابع
1. سرکارآرانی، محمدرضا (1398). ایده‌ای تازه برای پژوهش در فرایند آموزش و یادگیری. ترجمه افسانه حجتی طباطبائی. مؤسسه مرآت. تهران.
2. https://www.pana.ir/news/13032082