پدیده‌ای به نام اعتیاد اینترنتی!
به‌کاربردن واژه اعتیاد برای زیستن در فضای مجازی یا کار با رایانه یا اتصال به اینترنت محل اختلاف صاحب‌نظران است. بعضی اندیشمندان جامعه‌شناسی معتقدند، اینترنت تنها در صورتی اعتیادآور خواهد بود که سبک زندگی فرد را دچار اختلال یا خود او را دچار ناهنجاری اجتماعی کند. بعضی روان‌شناسان نیز اظهار می‌دارند، اصلاً چیزی به‌عنوان اختلال اعتیاد اینترنتی وجود ندارد، مگر اینکه فرد به دلیل وابستگی رفتار غیرمتعارف مشهود داشته باشد؛ وگرنه استفاده از رایانه برای افراد لذت‌بخش است و از نوع لذت مصرف مواد مخدر نیست. بعضی افراد معتقدند، رایانه تنها یک ابزار تعادل‌بخش است که به رشد فرد، خانواده، جامعه مدنی و جهان متمدن کمک می‌کند. هرچند بعضی افراد اقرار می‌کنند این ابزار گاهی موجب اختلال در فکر و اندیشه و رفتار می‌شود، ولی همه اجزای این ابزار این ویژگی را ندارند. در مقابلِ این افراد ابزارگرا، متخصصان رفتار هستند که برعکس این نظرات را دارند. از نظر آنان، استفاده از اینترنت می‌تواند برای سلامت فکری و فیزیکی شخص خطرناک باشد. در صورت استفاده زیاد موجب اختلال فکری فرد در انطباق اشیا، افراد و امور دیگر می‌شود. برای مثال، نیویورک‌تایمز در مقاله‌ای که اواخر آگوست سال 1997 راجع به اختلال اعتیاد اینترنتی منتشر کرد، به داستان‌هایی واقعی از افرادی اشاره کرده است که فکر می‌کردند دچار اعتیاد شده‌اند. برای نمونه، در یکی از داستان‌ها، به زنی ساکن شمال غربی پسفیک اشاره می‌کند که شوهرش او را به‌خاطر استفاده مفرطش از رایانه و صرف وقت زیاد برای این کار، طلاق داده بود. ظاهراً وسواس شدید این زن نسبت به اینترنت موجب شده بود فراموش کند باید به بچه‌هایش غذا بدهد، آن‌ها را به ملاقات دکترشان ببرد، یا خانه را با سوخت کافی گرم کند. همچنین، در این روزنامه داستانی از پسری هفده‌ساله از شهر تگزاس نقل می‌شود که به علائم کناره‌گیری ناشی از استفاده مفرط از اینترنت دچار شده بود. زمانی که این پسر را به مرکز توان‌بخشی الکلی‌ها و معتادان بردند، بدنش به‌شدت رعشه داشت و میز و صندلی اتاق را به اطراف پرت می‌کرد (basirat.ir).
تعریف اعتیاد اینترنتی
این اصطلاح را حداقل از سال 1996 یعنی با فاصله به‌نسبت کوتاهی از فراگیرشدن وب، محققی به نام کیمبرلی یانگ2 به‌کار برده است. اعتیاد به اینترنت یعنی سلطه بی‌نظمی بر کنش و رفتار فرد در محیط زندگی. این بی‌نظمی به نتایج استفاده از داروهای الکلی شباهتی ندارد، بلکه از نظر آسیب‌شناسی بسیار شبیه به قماربازی است. نشانه‌های اعتیاد به اینترنت عبارت‌اند از: الف) مشغول‌بودن مداوم ذهن به اینترنت (فکرکردن به تماس قبلی یا منتظربودن برای تماس بعدی)؛ ب) افزایش مدت‌زمان استفاده از اینترنت تا کسب رضایت خاطر؛ ج) احساس بی‌قراری، ناراحتی، افسردگی یا زودرنجی به هنگام استفاده‌نکردن از اینترنت؛ د) تمایل به طولانی‌ترکردن زمان تماس، پس از برقراری ارتباط؛ ه) به‌خطرانداختن یا ازدست‌دادن ارتباطات اجتماعی، فرصت‌های شغلی، تحصیلی و کاری به دلیل استفاده از اینترنت؛ و) دروغ گفتن به اعضای خانواده، پزشک یا دیگران به‌منظور پنهان‌کردن میزان استفاده از اینترنت؛ ز) استفاده از اینترنت برای فرار از مشکلات یا رهایی از مشغله فکری (مانند احساس ناامیدی، گناه، اضطراب و افسردگی) (سبزپیشخانی، 1379).
خبرزدگی و اعتیاد به اطلاعات سبب دورشدن از خانواده و محیط اجتماعی و تحت‌تأثیر قرارگرفتن فرد توسط رسانه‌ها و اخبار منتشرشده در فضای سایبر می‌شود. بنابراین، اعتیاد به رایانه بر اساس تعریف‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناسی به استفاده مداوم از رایانه و بازی‌ها و برنامه‌های غیربرخط رایانه نیز اطلاق می‌شود.
خطرات ناشی از اعتیاد اینترنتی
اختلالات ناشی از اعتیاد به اینترنت در شاخه‌های گوناگون علوم به موارد متعدد پرداخته‌اند، ولی در حد این مجال به چند آسیب و خطر و تهدید روحی و جسمی که حاصل اعتیاد به اینترنت و فناوری مجازی است، در حد عنوان اشاره می‌شود:
آسیب‌های روحی
- افسردگی و عصبانیت
- احساس گناه
- فشار عصبی (استرس) در هر لحظه
- احساس وجد و بی‌خیالی به هنگام استفاده از رایانه
- در اولویت قراردادن برنامه‌های اینترنتی به هنگام اولویت‌بندی برنامه‌های روزمره
- انزوای اجتماعی و دوری از هم سن و سالان
- جلوگیری از انجام کارهای روزمره
- تحریک به ادامه‌دادن حضور در فضای مجازی
- ترس از حضور در جمع
- کاهش اعتمادبه‌نفس و صحبت‌کردن در اجتماع
آسیب‌های جسمی
- کمردرد
- سردرد
- بدخوابی
- تغذیه نامناسب
- رعایت‌نکردن بهداشت فردی؛ زیرا چنین فردی تمایل دارد به جای رسیدگی به نظافت خود بیشتر برخط بماند.
- گردن‌درد
- مشکلات بینایی
- چاقی بیش‌ازحد
- از دست‌ر‌فتن زمان بدون متوجه آن شدن
- فعالیت بیش‌ازحد در فضای مجازی مانند گذاشتن پست و استوری و لایو
- ترجیح برخط‌بودن با دوستان و خانواده
- کاهش فعالیت‌هایی فکری و جسمی که قبلاً برای انجام آن‌ها مشتاق بوده (ravanaramclinic.com).
راه‌های پیشگیری و درمان
اعتیاد به اینترنت به‌تدریج ایجاد و به مرور حاد و خطرناک می‌شود. پس پیشگیری، قبل از رسیدن به مراحل حاد روحی و جسمی، مهم است. ارزیابی مستمر مصرف‌کنندگان فضای مجازی و رسانه‌ها، به‌خصوص اینترنت تلفن همراه، می‌تواند هشدارهای لازم را بدهد تا افراد به اعتیاد اینترنتی، به‌خصوص بازی‌های رایانه‌ای، گرفتار نشوند. همچنین، اقدام‌های پیشگیرانه خانوادگی می‌تواند مؤثر باشد. مثلاً تفریح‌های دسته‌جمعی و خانوادگی‌تان را افزایش دهید. همچنین، برای استفاده از ساعات اینترنت در خانواده قوانینی وضع کنید. البته حواستان باشد، قوانین بیش‌ازحد سخت‌گیرانه نباشند، انعطاف پذیر باشند و به‌موازات آن‌ها سرگرمی‌های فردی مجزایی تعریف شوند. واضح است که استعداد و سلیقه فرزند مهم است. کودکانی که سرگرمی‌ها و استعدادهای پرورش‌یافته‌ای در دنیای واقعی دارند، اوقات کمتری را در دنیای مجازی می‌گذرانند و کمتر به این نوع اعتیاد رفتاری مبتلا می‌شوند. هرچقدر دنیای واقعی خانواده جذاب‌تر باشد، فرزندتان کمتر به پناه‌بردن به دنیای مجازی نیاز خواهد داشت. اگر مشکلاتی با کار، همسر یا خانواده‌هایتان دارید، سعی کنید با استفاده از کمک‌های حرفه‌ای مشکلاتتان را حل کنید تا محیط منزلتان آشفته و پرتشویش نباشد.
علاوه بر راهکارهایی که خانواده برای پیشگیری از اعتیاد اعضای خانواده می‌تواند در پیش بگیرد، لازم است نوجوانان و جوانان (نسل زد) نیز اقدام‌هایی فردی برای پیشگیری داشته باشند. مثلاً سعی کنید برای شروع صبح‌هایتان برنامه‌ای غیر از مرور در اینترنت داشته باشید. برای مثال ورزش کنید یا برای خانواده صبحانه آماده کنید. هر کاری جز استفاده از شبکه‌های مجازی در آغاز صبح می‌تواند وابستگی شما را به شروع روزتان با اینترنت کم کند. قبل از به‌خواب‌رفتن شبکه‌های مجازی را کنار بگذارید. می‌توانید قبل از خوابیدن کتاب بخوانید، لیوانی شیر گرم بنوشید، تمرین‌های تنفسی یا آرام‌بخشی (ریلکسیشن) انجام دهید. گذشته از این، استفاده از گوشی هوشمندتان در اوقات پایانی شب باعث برهم‌خوردن نظم خواب و بروز اختلالات خواب نیز خواهد شد. در طول روز، تعداد پیام‌های حیاتی در شبکه‌های مجازی و ر‌ایانامه‌هایتان را بشمارید. بعد از مدتی متوجه می‌شوید با چند ساعت کنار گذاشتن گوشی هوشمندتان چیزی را از دست نمی‌دهید.
برای اینکه بتوانید استفاده از اینترنت را در خود کنترل کنید و در پیشگیری از اعتیاد به اینترنت قدم بردارید، لازم است محدودیت‌هایی برای خود وضع کنید: اینترنت را در همه‌جا فعال نکنید. درصورتی‌که از وای‌فای استفاده می‌کنید، برای زمان‌هایی که خارج از منزل یا محل کار هستید، بسته اینترنتی تهیه نکنید تا بتوانید به خودتان در پیشگیری از اعتیاد به اینترنت کمک کنید. هنگام غذاخوردن حواستان را به چیزی که می‌خورید متمرکز کنید. هنگام صحبت با اطرافیان، گوشی را از خود دور کنید. قبل از به‌اشتراک‌گذاشتن هر چیز جالب صبر و فکر کنید. ببینید آیا واقعاً لازم است آن‌ها را به اشتراک بگذارید؟ برای مثال رسیدگی به رایانامه‌ها یا پیام‌های مهمتان را به ساعات خاصی محدود کنید تا در طول زمان احساس مداوم نیاز به بررسی گوشی‌تان از بین برود.
در صورت حاکم‌شدن اعتیاد اینترنتی حاد و ایجاد شرایط بحرانی در کودکان و نوجوانان، مراجعه به مشاور متخصص ضروری است.
پی‌نوشت‌ها
1. بیبی بومرها (Baby Boomers) به افراد کهن‌سال دهه‌های چهل تا شصت میلادی گفته می‌شود. نسل ایکس (Generation X) متولدان دهه‌های شصت و هفتاد میلادی (تقریباً از سال 1340 تا 1360 شمسی) هستند. نسل وای یا هزاره‌ها (Generation Y or Millennials) متولدین دهه هشتاد میلادی تا دهه نود (تقریباً از 1360 تا 1375 هجری شمسی) ، اولین نسلی هستند که رایانه‌های تخصصی وارد زندگی اجتماعی آن‌ها شده است. نسل زد یا زومرها یا نسل دیجیتال (eneration Z or Zoomers) فرزندانی از نسل ایکس هستند که فناوری اطلاعات و ارتباطات محیط آن‌ها را احاطه کرده است و بدون اینترنت قادر به زندگی نیستند (ترجیحات شغلی نسل زد. معاونت پژوهشی دانشکده مدیریت دانشگاه تهران. زمستان 1400).
2. Kimberley Young
منابع
1. مقاله بصیرت در سامانه علمی - basirat.ir - Unicode 60254- 1387
2. سیده معصومه سبزپیشخانی. اعتیاد به اینترنت چیست؟ (مقاله علمی وزارت علوم). پژوهش‌های ارتباطی. 1379 شماره‌های 21 و 22.
3. فیضی، فرزانه (1394). تأثیر اعتیاد به اینترنت بر افسردگی و اعتمادبه‌نفس و سلامت روان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. روان‌شناسی عمومی. دانشگاه آزاد اسلامی.
4. - www.sid.ir سومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش نوین در مدیریت. اقتصاد و علوم انسانی.
5. راهنمای عملی درمان‌شناختی‌اجتماعی اعتیاد: بر اساس تئوری‌شناختی‌اجتماعی بندورا. علی دشتگرد سیمین صبیانی سیمین صبیانی. اکبرزاده. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بیرجند. 1399.
6. https://ravanaramclinic.com.
7. فرزاد طباطبایی. پیشگیری از اعتیاد به اینترنت https://honarehzendegi.com/fa/Internet-addiction-prevention