در شرایطی که مخاطرات گوناگون، سلامت روانی‌اجتماعی کودکان و نوجوانان را تهدید میکند، محافظت همه‌جانبه از کودکان و نوجوانان در برابر مخاطرات سلامت روان و آسیب‌های اجتماعی، علاوه بر ارائه آموزش‌های ارتقایی و خودمراقبتی، به آمادگی برای واکنش سریع و مداخله به‌موقع و مؤثر نیز نیازمند است.
از این رو مدیریت فوریت‌های روانی‌اجتماعی در مدرسه، از طریق آشنایی با انواع مخاطرات و اختلالات و آسیب‌های روانی‌اجتماعی، شناسایی و غربالگری به‌موقع، مداخله بهنگام در زمان بروز فوریت و موقعیت بحرانی از طریق تماس سریع با مراکز درمانی و حمایتی و اطلاع‌رسانی به‌موقع به مراجع ذی‌صلاح، بررسی موقعیت از زوایای گوناگون و انجام اقدامات مورد نیاز و برنامه‌ریزی برای پیشگیری از بروز وقایع جدید، ارجاع فرد یا افراد نیازمند دریافت خدمات حمایتی‌درمانی به مراکز درون و برون‌سازمانی، پیگیری روند دریافت خدمات حمایتی‌درمانی دانش‌آموزان ارجاع شده و بررسی وضعیت خطرپذیری آنان پس از درمان، بسیار ضروری است.
منظور از فوریت‌های روانی‌اجتماعی چیست؟
هر نوع مشکل، آسیب، اختلال یا بحران روانی و اجتماعی است که نیازمند مداخله سریع و اضطراری است و در صورت غفلت، سبب بروز تغییرات ناخوشایند فردی و گروهی روی دانش‌آموزان، اعضای خانواده آنان و کارکنان مدرسه می‌شود.
اهمیت و ضرورت اجرای برنامه مدیریت فوریت‌های روانی‌اجتماعی:
نتایج ارزیابی‌های صورت‌گرفته مبتنی بر داده‌های «سامانه پایش آسیب‌های اجتماعی» نشان دهنده رشد میزان خطرپذیری دانش‌آموزان است. متأسفانه خشونت، پرخاشگری و اقدام به خودکشی در سالیان اخیر هراس‌آور است و جمعیت دانش‌آموزی کشور را تهدید میکند. همچنین، نتایج حاصل از اجرای آزمون‌های غربالگری و آزمون سلامت روان دانش‌آموزان و همچنین گزارش‌های موردی مراکز مشاوره و خدمات روان‌شناختی دانش‌آموزی کشور نشان می‌دهد، گروه قابل توجهی از دانش‌آموزان در معرض خطر و در شرایط پرخطر هستند و به انجام اقدامات و مداخلات فوری و تخصصی نیاز دارند. در صورت نبود توجه جدی به آنان، شاهد رشد روزافزون و تشدید اختلالات و آسیب‌های روانی‌اجتماعی خواهیم بود. لذا توجه جدی به برنامه‌های پیشگیرانه و رشدی و همچنین پاسخ‌گویی به‌موقع و مؤثر در هنگام بروز فوریت‌های روانی اجتماعی در مدرسه الزامی است.
آیا این برنامه را گروه خاصی اجرا میکند؟
در اجرای برنامه مدیریت فوریت‌های روانی‌اجتماعی تمامی دست‌اندراران نظام تعلیم و تربیت، متشکل از مدیران، معلمان، مشاوران، مربیان و تمامی کارکنان مدرسه و همچنین کارکنان ادارات آموزش‌وپرورش و اعضای تخصصی مراکز مشاوره نقش‌آفرینی می‌کنند و دو تیم یا کارگروه دراین باره نقش محوری دارند.
1- کارگروه فوریت‌های روانی‌اجتماعی که متشکل از رئیس اداره آموزش‌وپرورش منطقه، معاون پرورشی و تربیت بدنی، معاونان آموزش ابتدایی و متوسطه، کارشناس مشاوره و پیشگیری، مدیر مرکز مشاوره منطقه، کارشناس انجمن اولیا و مربیان، کارشناس حراست، کارشناس حقوقی است و وظیفه رصد مستمر وضعیت فوریت‌های روانی‌اجتماعی منطقه و تشکیل منظم جلسات کارگروه و بررسی پرونده‌های ارجاعی از مدرسه‌ها را برعهده دارند.
2- تیم تخصصی مداخله در فوریت‌های روانی‌اجتماعی که متشکل از مدیر مرکز مشاوره منطقه، دو نفر از اعضای تخصصی مرکز مشاوره، پزشک، روان‌پزشک و یک مشاور حقوقی است و وظیفه ارائه مداخلات تخصصی حمایتی و درمانی را برعهده دارند.
ارکارن این کارگرو.ه و تیم در سطح استان و ستاد نیز به همین ترتیب وجود دارد.
فرایند مدیریت فوریت‌های روانی‌اجتماعی شامل چه مراحلی است؟
مدیریت فوریت‌های روانی‌اجتماعی سه مرحله مهم داردکه به ترتیب عبارت‌اند از:
1- شناسایی و غربالگری به‌موقع: دانش‌آموزان دارای نشانه‌های اورژانسی و مشمولان مداخله در فوریت‌های روانی‌اجتماعی به شیوه‌های زیر شناسایی می‌شوند:
الف) گزارش؛
ب) مشاهدات و موارد ثبت‌شده در سامانه نماد؛
ج) غربالگری با استفاده از آزمون؛
د) غربالگری (روان‌شناختی و آسیب‌های اجتماعی) و مقیاس جامع سلامت روانی دانش‌آموزان:
2- اقدام: شامل مداخله فوری و ضروری و اقدام عاجل در هر یک از سطح‌های ذیل برای ارائه مدیریت مناسب فوریت و ارائه خدمات حمایتی‌درمانی و مداخلات پیشگیرانه بعدی.
3- مراقبت و پیگیری: هم‌زمان و پس از دریافت خدمات حمایتی‌درمانی و مددکاری، مراقبت‌های لازم توسط تیم تخصصی مداخله در فوریت‌های روانی‌اجتماعی و همچنین مدیر و مشاور مدرسه (رابط مراکز مشاوره در مدرسه‌های فاقد مشاور) برای بهبودی کامل و ارزیابی پایداری وضعیت سلامت دانش‌آموز صورت می‌گیرد.
چه کسانی می‌توانند در اجرای بهتر این برنامه نقش‌آفرینی کنند؟
با توجه به اهمیت و ضرورت مداخله بهنگام و مؤثر در فوریت‌های روانی‌اجتماعی و شناسایی به‌موقع دانش‌آموزانِ مشمول دریافت این مداخلات، مهم‌ترین گروهی که می‌توانند در اجرای این برنامه به ما کمک کنند، معلمان هستند. معلمان بیشترین ارتباط و تعامل را با دانش‌آموزان دارند و مطابق سند نظام جامع راهنمایی و مشاوره، از این پس باید نقش تربیتی و مشاوره‌ای را ایفا کنند. لذا ما انتظار داریم تمامی معلمان عزیز کشورمان با شناسایی علائم و نشانه‌های دانش‌آموزان و همچنین ثبت نشانه‌ها و موارد فوریتی و فوریت‌های روانی‌اجتماعی در سامانه نماد، در اجرای این فرایند به ما کمک کنند. مدیران مدرسه‌ها، مربیان تربیتی و بهداشت و معاونان پرورشی و اجرایی، و به‌طور کلی تمامی کارکنان مدرسه می‌توانند در اجرای این برنامه به ما کمک کنند.
آیا برای آموزش معلمان و همکاران در مدرسه‌ها برنامه‌ای دارید؟
بر اساس راهکار 4-21 سند تحول بنیادین و همچنین برنامه‌های عملیاتی سند نظام جامع راهنمایی و مشاوره، تمامی معلمان و کارکنان مدرسه در راستای حمایت از برنامه‌های حوزه راهنمایی و مشاوره و ایفای نقش تربیتی و مشاوره‌ای همکاری خواهند کرد. بر این اساس ما باید بتوانیم با توانمندسازی تمامی عوامل مدرسه زمینه‌های تحقق این مهم را فراهم کنیم. آموزش معلمان و کارکنان مدرسه‌ها در راستای ایفای نقش تربیتی و مشاوره‌ای در دستور کار معاونت برنامه‌ریزی امور مشاوره قرار دارد و آموزش‌ها از طریق کلاس‌های ضمن خدمت و تربیت مدرسان کشوری و استانی شروع شده‌اند و در آینده نزدیک به مناطق و مدرسه‌ها خواهند رسید.
چه دستگاه‌ها و سازمان‌هایی می‌توانند در اجرای این برنامه به شما کمک کنند؟
در اجرای برنامه نظام مراقبت اجتماعی دانش‌آموزان (نماد) 14 دستگاه اجرایی کشور نقش‌آفرین هستند که همگی باید در اجرای برنامه مدیریت فوریت‌های روانی‌اجتماعی فعالیت کنند و وظیفه دارند به دانش‌آموزان ما خدمات حمایتی و درمانی ارائه دهند. مهم‌ترین دستگاه‌هایی که در اجرای این برنامه نقش دارند، سازمان بهزیستی، کمیته امداد امام خمینی(ره)، قوه قضائیه، وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، فراجا و وزارت کشور هستند و بنا بر فوریت حادث‌شده و نوع مشکل دانش‌آموز و نیازمندی آن به دریافت خدمات، نمایندگان این دستگاه‌ها موظف اند نقش‌آفرینی کنند.
به مشاوران، معلمان، دانش‌آموزان و والدین و کارکنان مدرسه‌ها و اداره‌های آموزش‌وپرورش چه توصیه‌هایی دارید؟
فکر می‌کنم با خواندن این مطالب اهمیت موضوع را درک کرده باشید. همه ما می‌دانیم که بر اساس قانون حمایت از اطفال و نوجوانان و مواد 9 و 17 این قانون، تمامی دست‌اندرکاران نظام تعلیم و تربیت که وظیفه تربیت، نظارت و حمایت از دانش‌آموزان را برعهده دارند، مسئولیت دارند نسبت به گزارش و حمایت از دانش‌آموزانی که درگیر فوریت‌های روانی‌اجتماعی می‌شوند اقدام کنند. بر اساس قانون حمایت، چنانچه والدین دانش‌آموزان و هرکسی که وظیفه سرپرستی، ولایت، صیانت یا قیومیت طفل یا نوجوان را برعهده دارد، از انجام وظایف خود کوتاهی کند یا به‌صورت عمدی و غیرعمدی از انجام وظایف خود غفلت کند، نه تنها مشمول پرداخت دیه خواهد بود، بلکه بر حسب ضربه واردشده به دانش‌آموز، مشمول مجازات درجه‌بندی‌شده خواهد شد. بنابراین، بسیار اهمیت دارد که مشاوران، مدیران، معلمان، دانش‌آموزان و والدین آنان و همچنین تمامی کارکنان مدرسه‌ها و اداره‌های آموزش‌وپرورش و مراکز مشاوره در اجرای برنامه مدیریت فوریت‌های روانی‌اجتماعی به ما کمک کنند تا ان‌شاء‌الله شاهد این باشیم که هیچ دانش‌آموزی در هیچ کجای ایران عزیز درگیر فوریت و آسیب اجتماعی نشود.
در پایان، از زحمات همکاران بزرگوار در مجله رشد آموزش مشاور مدرسه تقدیر و تشکر می‌کنم.