از زمانی‌که بشر کنجکاو به کشف رازهای آسمان علاقه‌مند شد تا 400 سال پس از آن، تمام اطلاعاتی که از جهانی پیرامون خود به دست آورده بود، از طریق رصد غیرمسلح بود. تا اینکه گالیله برای اولین بار با تلسکوپ دست‌ساخته خودش دریچه‌های جدیدی را به دنیای فضا گشود. با تلسکوپ گالیله از قمرهای مشتری، حلقه‌های زحل، لکه‌های خورشیدی و... آگاه شدیم.
نگاهی دقیق‌تر به آسمان
در سال‌های پس از گالیله، تلسکوپ‌ها به سرعت تغییر کردند و تلسکوپ‌های ساده و ابتدایی جای خود را به تلسکوپ‌های پیشرفته‌تر و قدرتمند‌تری دادند. رصدخانه‌های بزرگ و مجهز بر فراز کوه‌ها و به دور از آلودگی نوری و جو متلاطم شهرها ساخته شدند. حتی تلسکوپ‌هایی ساخته شدند که می‌توانستند در محدوده‌هایی به‌جز نور مرئی کار کنند. به این ترتیب ستاره‌شناسان توانستند رازهای بی‌شماری از دنیای نجوم و فضا را کشف کنند.
یک پیشنهاد عجیب و غریب!
تقریباً 70 سال پیش بود که یک دانشمند فیزیک و نجوم، به نام لمن اسپیتزر، پیشنهاد داد به جای آنکه رصدخانه‌ها را روی زمین بسازیم آن‌ها را در فضا بسازیم! به نظر او رصدخانه‌های زمینی به دلیل وجود ابرها، آلودگی نوری و همچنین ذرات گرد و غبار و مواد موجود در جوّ زمین نمی‌توانستند تصویر واضح و دقیقی از کهکشان‌های دوردست به ما نشان بدهند. این پیشنهاد در آن زمان به این دلیل بسیار عجیب و غریب به نظر می‌رسید که انسان حتی نتوانسته بود اولین موشک‌ها را برای ارسال به فضا اختراع کند! تقریباً 20 سال بعد از پیشنهاد بلندپروازانه اسپیتزر، نخستین موشک‌ها راهی مرزهای بی‌کران فضا شدند و بشر توانست قدم در راه کشف دنیای خارج از زمین بگذارد.
رصدخانه‌ای بالای کره زمین
دهه‌هـا طول کشید تا دانشمندان بتوانند ایده اسپیتزر را عملی کنند و در نهایت اولین تلسکوپ فضایی دنیا ساخته شد. تلسکوپ فضایی «هابل» که به یاد ستاره‌شناس معروف، ادوین هابل نام‌گذاری شده بود، در سال 1990 در مداری در فاصله 500 کیلومتری زمین قرار گرفت. هابل بزرگ‌ترین تلسکوپ جهان نبود! آینه اصلی آن با قطر تقریب دو و نیم متر، در مقایسه با تلسکوپ رصدخانه هاوایی که 10 متر قطر دارد، خیلی کوچک‌تر است. ولی این تلسکوپ از اثرات مختل‌کننده جوّ زمین دور است و می‌تواند جزئیات دقیق‌تری نسبت به تلسکوپ‌های زمینی ثبت کند. علاوه بر آن، برای تلسکوپ هابل، طول موج‌هایی مانند پرتوهای فرابنفش کـه اکثراً توسط لایه ازون جذب می‌شوند و به سطح زمین نمی‌رسند، کاملاً قابل مشاهده است.
چشمان تیزبین انسان در فضا
با پیشرفت فناوری ساخت و پرتاب تلسکوپ‌های فضایی، افق‌های جدید در دنیای ستاره‌شناسی و اخترفیزیک نمایان شدند. تاکنون دانشمندان توانسته‌اند بیش از 100 تلسکوپ فضایی در محدوده‌های گوناگون بسازند و با موفقیت در مدارهای اطراف کره زمین قرار دهند. آن‌ها به کمک اطلاعات و تصویرهای ارسالی این تلسکوپ‌های منحصربه‌فرد مرزهای ستاره‌شناسی را دگرگون کرده‌اند. تلسکوپ‌های فضایی علاوه بر محدوده نور مرئی، برای طول موج‌های ایکس، گاما، فرابنفش، فروسرخ و حتی رادیویی هم ساخته شده‌اند.
جانشین هابل!
تلسکوپ فضـایی جیمز وِب جدیـدترین، پیشرفته‌ترین، بزرگ‌ترین و البته پرهزینه‌ترین تلسکوپی است که تاکنون ساخته شده است! تلسکوپ جمیز وب در سال 2021 به فضا پرتاب شد و از آن به عنوان جایگزین تلکسوپ فضایی هابل یاد می‌شود. این تلسکوپ دارای آینه 18 قسمتی تاشونده است که در حالت بازشده به یک آینه شش و نیم متری تبدیل می‌شود. این تلسکوپ در فاصله‌ای دورتر از هابل نسبت به زمین قرار گرفته است و ابزارهای علمی بسیار پیشرفته‌ای دارد؛ از جمله دوربین مادون قرمزی که از آن برای تهیه تصویرهایی شبیه تصویرهای هابل از کهکشان‌ها، دنباله‌دارها و اجرام آسمانی استفاده می‌شود و دوربین فیلترداری که به حسگرهای دقیق برای تهیه تصویرهـای دارای وضوح بالا از کهکـشان‌ها و سحابی‌هـای بسیار دوردست مجهز است.
تلسکوپ‌های فضایی آینده
کشف سیاره‌های فراخورشیدی یکی از مهم‌ترین مأموریت‌های ستارشناسان در آینده است. مطالعه دقیق این سیاره‌ها می‌تواند اطلاعات ارزشمندی درباره نحوه تشکیل سیاره زمین و حیات در اختیار ما قرار بدهد. از طرف دیگر، سیاره‌های فراخورشیدی می‌توانند مکان‌های مناسبی برای حیات فرازمینی و یا حتی خانه دوم انسان در فضا باشند. تاکنون بیش از پنج‌هزار سیاره فراخورشیدی کشف شـده‌‌ا‌ند. دانشمندان با ساخت تلسکوپ‌های فضایی آینـده می‌تـوانند سیاره‌های فراخورشیدی بیشتری را در جهان کشف و بررسی کنند.
منابع:
1. تلسکوپ‌های بزرگ جهان، گردآوری و ترجمه احمد دالکی، انتشارات تمدن علمی، 1398.
2. دانشنامه فضا نجوم، خاطره بهی و جمعی از نویسندگان ، نشر طلایی، 1396.