مدیران پاکستانی

نیم‌رخ آموزش‌وپرورش پاکستان

جمهوری اسلامی پاکستان در 22 مرداد 1326 (14 آگوست 1947) تأسیس شد. مساحت آن حدود 796096 کیلومتر مربع است و با چین، هند، ایران و افغانستان هم‌مرز است. در حال حاضر، پاکستان با حدود 212 میلیون تن پنجمین کشور پرجمعیت جهان است. پاکستان یک کشور کشاورزی است. اردو زبان ملی آن است، اما برای آموزش، تجارت و سایر اهداف اداری در سراسر آن کشور از زبان انگلیسی استفاده می‌شود. بر اساس گزارش توسعه انسانی، در سال‌های اخیر، پاکستان از توسعه انسانی پایین به رده توسعه انسانی متوسط ارتقا یافته است. بخشی از این توسعه مرهون توجه به شاخص‌های آموزشی است.

نظام آموزشی پاکستان از حدود 300 هزار مؤسسه، 51 میلیون دانش‌آموز و 2 میلیون معلم تشکیل شده است. حدود 62 درصد از دانش‌آموزان در مؤسسه‌های دولتی و 38 درصد در بخش خصوصی تحصیل می‌کنند که شامل مدرسه‌های دینی نیز می‌شود. از نظر کارکنان آموزشی، 46 درصد معلمان در مؤسسه‌های دولتی و حدود 54 درصد در بخش خصوصی کار می‌کنند. برای آماده‌سازی معلمان، حدود 200 مؤسسه تربیت معلم وجود دارد که 73 درصد آن‌ها در بخش دولتی و حدود 27 درصد در بخش خصوصی قرار دارند. در جمهوری اسلامی پاکستان پنج بنیاد آموزشی نیز فعالیت می‌کنند: «بنیاد آموزش ملی، بنیاد آموزش پنجاب، بنیاد آموزش سند، بنیاد آموزش ابتدایی و متوسطه و بنیاد آموزش بلوچستان».

همان‌طور که اشاره شد، بخشی از نظام آموزشی کشور پاکستان را مدرسه‌های دینی تشکیل می‌دهند. شواهد نشان می‌دهند، بخش عمده‌ای از تحولات اخیر منطقه، به‌ویژه در پاکستان و افغانستان، تحت تأثیر مستقیم فارغ‌التحصیلان این مدرسه‌های دینی هستند. مدرسه‌های دینی به‌طور سنتی مؤسسات آموزشی اسلامی هستند که هدفشان تربیت علما و رهبران اسلامی است. این مدرسه‌ها آموزش دینی رایگان، شبانه‌روزی و اسکان را برای فراگیرندگان خود فراهم می‌کنند. به این دلایل، آن‌ها اساساً مدرسه‌هایی برای دانش‌آموزان فقیر و تهیدست هستند. شاگردان این مدرسه‌ها نحوه خواندن، حفظ و تلاوت صحیح قرآن کریم را می‌آموزند. آن‌ها گواهی‌هایی در سطوح گوناگون صادر می‌کنند که دولت نیز به رسمیت می‌شناسد. مکتبی که حدود پنجاه دانش‌آموز دارد، معادل یک دبستان است و دارالعلومی که معمولاً صدها دانش‌آموز دارد، هم‌سطح دانشگاه محسوب می‌شود. فارغ‌التحصیل مدرسه‌های دینی را حافظ‌القرآن (کسی که متن عربی قرآن را حفظ می‌کنند) و قاری (کسی که می‌تواند آیات قرآن را با تلفظ صحیح عربی تلاوت کنند) می‌نامند. علما کسانی هستند که در علوم دینی، آموزش‌های الهیات پیشرفته‌ای دارند. دولت‌های اخیر پاکستان برای نوسازی این مؤسسه‌ها تلاش‌های زیادی انجام داده‌اند تا علاوه بر آموزه‌های معمول دینی، آن‌ها را با گنجاندن درس‌های معاصر مانند انگلیسی، اردو، ریاضیات و علوم و غیره در برنامه درسی، به نظام آموزشی رایج نزدیک کند.

زمینه‌های آماده‌سازی مدیران مدرسه‌ها

پاکستان کشوری در حال توسعه است، اما در بخش آموزش با مشکلات عدیده‌ای مواجه است. در کانون این مشکلات امور مربوط به حکمرانی مدرسه‌ها مانند نبود آموزش ضمن خدمت رئیسان و مدیران، ویژگی‌های فردی معلمان و مدیران، روابط بین معلمان و مدیران، وضعیت اجتماعی و اقتصادی والدین و دیوان‌سالاری (بوروکراسی) ناکارآمد قرار دارد. از همین رو سیاست ملی آموزش پاکستان از اهمیت توسعه حرفه‌ای برای همه ذی‌نفعان اداره‌کننده مدرسه‌های این کشور حمایت می‌کند. این سیاست ملی آموزش ملی، بر افزایش اثربخشی نظام توسعه حرفه‌ای، با نهادینه‌کردن آموزش قبل و ضمن خدمت برای معلمان، مربیان معلمان و مدیران آموزشی، از طریق خوشه‌بندی، استانداردسازی مدارک و حاکمیت و مدیریت نیروی کار آموزشی، تأکید دارد.

در سند سیاست ملی آموزشی پاکستان ذکر شده است که همه رهبران در سطح مدرسه (اعم از مدیران مدرسه‌ها، رئیسان، سرپرستان، معاونان، رئیسان بخش‌ها و معلمان موضوعی) موظف‌اند وظایف رهبری مربوطه را به‌طور مؤثر انجام دهند. این شامل موضوعات رهبری مرتبط با بهبود عملکرد سازمانی از طریق فعالیت‌هایی مانند برنامه‌ریزی راهبردی، بهبود برنامه درسی و برنامه فعالیت‌های مشترک است. البته توجه به این امر مهم است که رهبری مدرسه، همان‌طور که در سیاست آموزشی کشور مقرر شده است، نه‌تنها از وظایف ابلاغ‌شده مدیران مدرسه‌هاست، بلکه به همه کسانی که اولویت‌های رهبری رسمی را در مدرسه به اشتراک می‌گذارند، از جمله تمام سطوح مدیریتی، گسترش می‌یابد.

انتخاب و برنامه‌های آماده‌سازی مدیران مدرسه‌ها در پاکستان از مسئولیت‌های وزارت آموزش‌وپرورش است. از آنجا که بیشتر مدرسه‌های دولتی در پاکستان بر اساس جنسیت تفکیک شده‌اند و برای دانش‌آموزان دختر و پسر در سطح متوسطه مدرسه‌های مجزا وجود دارند، به همین ترتیب، مدیران زن و مرد بر اساس نوع مدرسه منصوب می‌شوند. انتخاب و استخدام مدیر مدرسه معمولاً از طریق گروه (کمیسیون) خدمات عمومی انجام می‌شود. این گروه ملزم است آگهی‌های موقعیت‌های شغلی مدیر مدرسه را در رسانه‌های چاپی و الکترونیکی نشر دهد. برخی از الزامات عمومی برای این موقعیت‌های شغلی عبارت‌اند از:

دکترای تخصصی، حرفه‌ای، یا فوق‌لیسانس در آموزش‌وپرورش از یک دانشگاه به رسمیت شناخته‌شده توسط گروه آموزش عالی، با هفت سال سابقه تدریس یا مدیریت یا ترکیبی از هردو بعد از اخذ این مدارک، یا مدرک فوق‌لیسانس پژوهشی علوم تربیتی از یک دانشگاه به رسمیت شناخته‌شده توسط گروه آموزش عالی، با 9 سال سابقه تدریس یا مدیریت یا ترکیبی از هر دو بعد از اخذ این مدارک، یا فوق‌لیسانس علوم از یک دانشگاه به رسمیت شناخته‌شده توسط گروه آموزش عالی، با 12 سال سابقه تدریس یا مدیریت یا ترکیبی از هر دو بعد از اخذ این مدرک. علاوه بر مدارک تحصیلی و تجربه‌های فوق، داوطلبان مدیریت باید در آزمون کتبی شرکت کنند و قبول شوند. در صورت مثبت‌بودن نتایج آزمون، برای مصاحبه دعوت می‌شوند. نامزدهای موفق پس از انتصاب باید در دو تا سه ماه برنامه آموزشی و گرایش حرفه‌ای شرکت کنند. مرکزیت و مسئولیت این برنامه، توسعه و آموزش ضمن خدمت مدیران مدرسه‌ها در سطح استان است.

جایگاه مدیریت مدرسه در سازمان مدرسه‌ها

در سازمان مدرسه‌های پاکستان، مدیر مدرسه بالاترین مقام محسوب می‌شود و در شرایط عادی تا زمان بازنشستگی در یک مدرسه انجام وظیفه می‌کند. در این کشور مدیران مدرسه‌ها در مقایسه با معلمان از میانگین سنی بالاتری برخوردارند. ارشد‌بودن در سازمان مدیریت مدرسه‌ها کاملاً برجسته است. در نظام آموزشی نقش مدیر به‌خوبی تعریف شده است و وظایف روشن و دقیق مربوط به نقش آن‌ها به وضوح مشخص است. این مسئولیت‌ها به‌طور عمده اجرای برنامه‌های آموزشیِ از پیش تعیین و ابلاغ شده وزارت آموزش‌وپرورش هستند. مدیریت ترتیبات آموزش و یادگیری، حفظ نظم و انضباط، هدایت کلیه اقدامات مرتبط با برنامه درسی، برنامه مشترک، فوق برنامه و ارتباط حمایتی در انجمن اولیا و مربیان نیز در این مسئولیت‌ها و نقش‌ها گنجانده شده‌اند. غیر از مدیران و دبیران، افراد دیگری از جمله دستیاران ارشد، متخصصان ارشد موضوعی و همه اعضای هیئت مدیره نیز برای انجام وظایف رهبری در مدرسه‌ها مشارکت دارند. رهبری مدرسه باید مطمئن شود با این مسئولیت‌های آموزشی باید مجموعه خاصی از نقش‌ها، شرح وظایف، و شاخص‌های اصلی عملکرد را انجام دهد.

مدیران مدرسه‌ها در پاکستان نقش اساسی را در اصلاح و بهبود مدرسه‌ها دارند. مطابق سیاست ملی آموزش، مدیران مدرسه‌ها درباره همه امور مدرسه پاسخگو هستند و انتظار می‌رود به الزامات تعیین‌شده در این خط‌مشی پایبند باشند. آن‌ها باید نسبت به رویه‌های جدید کاری باز باشند، جامعه را برای بهبود مدرسه مشارکت دهند؛ و به‌عنوان معلم و مربی برای توسعه ظرفیت‌های دیگران خدمت کنند. در مجموع، مدیران مدرسه‌های پاکستانی به‌طور فزاینده‌ای در حال تبدیل‌شدن به رهبران آموزش‌دیده‌ای هستند که در درجه اول در مورد عملکرد دانش‌آموزان، عملکرد مدرسه و اجرای موفقیت‌آمیز نظام مدرسه‌ای در قبال وزارت آموزش‌وپرورش پاسخ‌گو هستند.

تجربه فرهنگستان (آکادمی) برنامه‌ریزی و مدیریت آموزشی

فرهنگستان برنامه‌ریزی و مدیریت آموزشی (AEPAM) در سال 1982 طی مصوبه‌ای به‌عنوان یک سازمـان خودمختـار تحـت وزارت آموزش‌وپرورش پاکستان تأسیس شد و با چند بار اصلاح به‌عنوان «دفتر تابعه» وزارت آموزش‌وپرورش فدرال و آموزش‌وپرورش حرفه‌ای، تثبیت شد. یک مؤسسه آموزشی معتبر برای مدیران آموزش‌وپرورش در زمینه مدیریت مالی و اداری مدرسه‌های متوسطه و دبیرستان‌های عالی بر اساس درخواست‌های خاص آن‌هاست. این فرهنگستان از بدو تأسیس تاکنون بیش از ده هزار مدیر آموزش‌وپرورش را آموزش داده است. این فرهنگستان یک پردیس خودگردان متشکل از ساختمان‌های اداری، آزمایشگاه‌های رایانه، کتابخانه، سالن اجتماعات و هتل برای حدود 200 شرکت‌کننده دارد. یک مدیرکل و چندین مدیر هم آن را اداره می‌کنند.

مهم‌ترین اهداف این فرهنگستان شناسایی، توسعه و ارزیابی پروژه‌های متعدد بر اساس فن‌های نوین برنامه‌ریزی و مدیریت، جمع‌آوری و تجمیع آمار و اطلاعات آموزشی، توسعه پودمان‌های آموزشی برای برنامه‌ریزان و مدیران صف به‌منظور افزایش قابلیت‌های آن‌ها، ارائه آموزش ضمن خدمت به برنامه‌ریزان و مدیران به‌منظور ارتقای توانمندی‌های آن‌ها، اعطای آموزش‌های پیش از خدمت به آن دسته از مربیانی که برای انتصاب به‌عنوان مدیران و برنامه‌ریزان آموزشی در سطوح گوناگون در نظر گرفته شده‌اند، انجام آموزش تخصصی برنامه‌نویسان در زمینه رایانه و پردازش داده برای برنامه‌ریزان و مدیران آموزشی، ایجاد ارتباط با کارآموزان برای نظارت بر عملکرد آن‌ها و ارائه بازخورد برای بهبود برنامه‌های آموزشی، انعقاد قرارداد و انجام مطالعات پژوهشی اقدام‌محور به‌منظور تسهیل اجرای مؤثر برنامه اقدام برای سازمان‌دهی اجلاس‌ها، درس‌گروهی‌ها و کارگاه‌های آموزشی در مورد موضوعات مهم برنامه‌ریزی و مدیریت آموزشی، ارائه خدمات مشاوره تخصصی به اداره‌های آموزش‌وپرورش استان و سایر مؤسسه‌های کشور، در صورت نیاز، است. همچنین، فرهنگستان برنامه‌ریزی و مدیریت آموزشی پاکستان به‌عنوان یک اندیشکده  از طریق تحقیق، توسعه و هماهنگی در تدوین سیاست‌های آموزشی و همچنین برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت، به وزارت آموزش‌وپرورش کمک می‌کند. این فرهنگستان می‌تواند بر پروژه‌ها و برنامه‌های آموزشی و پرورشی که در سراسر کشور اجرا می‌شوند، نظارت و ارزیابی کند و بازخوردهای لازم را به سازمان‌های دولتی ارائه دهد. این فرهنگستان مسئولیت ارتقای ظرفیت برنامه‌ریزان آموزشی، مدیران مدرسه‌ها، رئیسان و سرپرستان آموزشی از سراسر کشور را بر عهده دارد. فرهنگستان برنامه‌ریزی و مدیریت آموزشی پاکستان در حال حاضر پروژه‌های توسعه رهبری آموزشی و مدیریت نهادی، مدیریت مالی و حکمرانی خوب و گزارش‌های کارگاهی را برای ظرفیت‌سازی مدیران مدرسه‌های در دست اجرا دارد.

منابع

1. Ahmed Khan A.; Asimiran S.; Abdul Kadir S.; Ramli, B. (2020). Principals' Instructional Leadership Practices in Pakistan Elementary Schools: Perceptions and Implications. Universal Journal of Educational Research 8(1A): 16-23.

2. Tahir Izza. (2022). Decolonizing Madrassa Reform in Pakistan. Current Issues in Comparative Education (CICE), Volume 24, Issue 1.

3. Nasreen Abida; Odhiambo George. (2018). The Continuous Professional Development of School Principals: Current Practices in Pakistan. Bulletin of Education and Research, Vol. 40, No. 1
pp. 245-266.