جملات کلیدی
1. زنجیره بلوکی (بلاکچین) بخشی از چهارمین انقلاب صنعتی از زمان اختراع موتور بخار، برق و فناوری اطلاعات شناخته شده است.
2. زنجیره بلوکی نوعی فناوری غیرمتمرکز است. امنیت و غیرقابل حذف یا هک‌شدن اطلاعات، شفافیت و نبود امکان تقلب و دزدی، سرعت و دقت، کاهش هزینه‌ها و استفاده از قراردادهای هوشمند از جمله ویژگی‌های بلاکچین به شمار می‌روند.
3. زنجیره بلوکی می‌تواند تحولی اساسی در حوزه آموزش ایجاد کند.
کاربردهای زنجیره بلوکی
زنجیره بلوکی ترجمه فارسی «بلاکچین» است. در واقع زنجیره بلوکی از دو کلمه تشکیل شده است: کلمه بلاک1 که در فارسـی هم بـه آن بـلاک یا بلـوک مـی‌گویند، و کلمه چِین2 که در زبان فارسی به آن زنجیره می‌گویند. از این‌رو، این کلمه به صورت زنجیره بلوکی یا زنجیرهای از بلاک‌ها ترجمه و استفاده شده است. به‌طور کلی زنجیره بلوکی نوعی سامانه ثبت اطلاعات و داده‌هاست، اما تفاوت مهم و اصلی این فناوری با سایر سیستم‌ها در این است که اطلاعات ذخیره‌شده روی زنجیره بلوکی در میان تمام اعضای شبکه آن به اشتراک گذاشته می‌شود و با استفاده از قابلیت رمزنگاری ریاضی و پیچیده، امکان حذف یا تغییر و دستکاری در اطلاعات را از بین می‌برد. در زنجیره بلوکی همه‌چیز برای همگان قابل رؤیت است و همیـن موضـوع است که این فناوری را بسیار قابل اعتماد می‌کند، زیرا با این کار دیگر راه تقلب‌کردن وجود ندارد (فدوی، 1399). در نتیجه، اولین کاربرد زنجیره بلوکی را می‌توان ثبت و حفظ اطلاعـات کـاربـران دانسـت. در مجموع، زنجیـره بلوکـی یک فنـاوری غیـرمتمـرکز است، امنیت و غیرقابل حذف شدن یا رخنه‌نـاپـذیـری اطلاعات، شفافیت نبود امکان تقلب و دزدی، وجود سرعت و دقت، و کاهش هزینه‌ها از جمله ویژگی‌های زنجیره بلوکی به شمار می‌روند. همه این موارد از طریق قراردادهای هوشمند در زنجیره بلوکی اجرامی‌شوند. در واقع، یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های زنجیره بلوکی استفاده از قراردادهای هوشمنـد است. قـراردادهـای هوشمنـد مـانند قراردادهای معمولی تعـریـف مـی‌شونـد، با این تفـاوت که قواعد مربوط به قرارداد به‌صورت فوری و در زمان واقعی اجرا می‌شوند. این کار حذف واسطه و افزایش سطح پاسخ‌گویی را برای همه طرف‌های قرارداد در بر دارد. باید دقت کرد، این کار به نحوی انجام می‌شود که در توافق‌های پایه یا سنتی امکان‌پذیر نیست.
همچنین، زنجیرهای بلوکی در حالت کلی به دو دسته تقسیم می‌شوند که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند: زنجیرهای بلوکی عمومی و خصوصی که سازمان‌ها و شرکت‌ها با توجه به نیاز و اهداف خویش از آن‌ها استفاده می‌کنند.
فناوری زنجیره بلوکی درحوزه‌های گوناگون ازجمله آموزش کاربردهای زیادی دارد. از جمله موفق‌ترین و البته اولین کاربردهای فناوری زنجیره بلوکی می‌توان به ایجاد ارزهای دیجیتال مانند «بیت کوین» اشاره کرد که در صدد جایگزینی با پول فیزیکی و رفع معایب جدی آن است. از دیگر کاربردهای فناوری زنجیره بلوکی می‌توان به این موارد اشاره کرد: «اشتراک ایمن داده‌های پزشکی، پرداخت‌هـای فـرامـرزی، سامـانـه ردیـابـی و نظارت هویت شخصی، مبارزه با پول‌شویی، اینترنت اشیا، زنجیره تأمین و نظارت بر تدارکات، سازوکار رأی‌گیری، مبادله رمزارزها، پردازش املاک و مستغلات».
زنجیره بلوکی درآموزش
برای اولین بار دانشگاه نیکوزیا از فناوری زنجیره بلوکی برای مدیریت سوابق دانشجویان استفاده کرد. یعنی گواهی‌هایی که از بسترهای (پلتفرم‌های) موک دریافت کرده‌اند (چن و همکاران، 2018). از سویی مؤسسه فناوری ماساچوست (ام‌آی‌تی) یک فناوری یادگیری مبتنی بر فناوری زنجیره بلوکی را توسعه داده است، بدین‌صورت که یک کیف پول حاوی سوابق تحصیلی یک دانش‌آموز را شکل داده است. مدرسه هالبرتون همچنین از این فناوری برای ذخیره سابقه تحصیلی دانشجویان در قالب گواهی‌نامه فعالیت‌های آموزشی در کلاس درس استفاده می‌کند. برنامه (پلتفرم) روسی «دیسیپلینا» اولین پایگاه با بهره‌گیری از فناوری زنجیره بلوکی برای آموزش و استخدام است. «تیچ‌می‌پلیز» یکی از برنامه‌های دیسیپلینا است که مانند یک بازار آموزش عالی، معلمان و دانش‌آموزان را به هم نزدیک می‌کند. برنامه «چات‌بات» بنیاد «اپت» برای کمک به دانشجویان با آمادگی آزمون، نوعی دیگر از به‌کارگیری این فناوری است. این برنامه به سؤالات و همچنین توصیه منابع در هنگام پیگیری روند پیشرفت دانش‌آموزان پاسخ می‌دهد (یومنا و همکاران، 2019).
برخی از «کمک‌نوآورها» (استارتاپ‌‌ها) نیز در حوزه استفاده از زنجیره بلوکی در آموزش فعالیت دارند. به‌عنوان مثال، شرکت کمک‌نوآور «اودم» یک بازار آموزشی تقاضامحور راه‌اندازی کرده است که باعث تسهیل تعامل مستقیم بین دانش‌آموزان و استادان و همچنین حذف همه واسطه‌ها از جریان مـی‌شود. سـازمـان‌هـایی مانند آموزش‌وپرورش می‌توانند از یک برنامه مشابه استفاده کنند و در مواقع مورد نیاز، افراد نیازمند آموزش را از راه دور آموزش دهند.
محققان بر این باور هستند که زنجیره بلوکی می‌تواند تحولی اساسی در حوزه آموزش ایجاد کند (العماری و همکاران، 2019). در تأیید همین باور، بیش از 700 پروژه زنجیره بلوکی در بیش از 90 کشور جهان در حوزه‌های متعدد ازجمله آموزش ایجاد شده‌اند؛ پروژه‌هایی چون برنامه‌های آموزشی و مدیریت سوابق دانشجویان (چن و همکاران، 2018). با وجود این، زنجیره بلوکی در آموزش هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد.
در ادامه سه مثال از برنامه‌های آموزشی اجرا شده در بستر زنجیره بلوکی معرفی می‌شوند که می‌توانند الگویی برای بخش‌های گوناگون حوزه آموزش در مدرسه‌ها باشند.
نمونه‌هـای عینی از اجـرا و پـیاده‌سـازی برنامه‌های آموزشی با زنجیره بلوکی
1. زنجیره بلوکی و حل مسئله و نوآوری
طراحـان برنـامـه ماتریکـس، با بهـره‌گیری از مزیت‌های زنجیره بلوکی، بستری برای حل مسئلـه و نـوآوری ایجـاد کرده‌اند که هر فردی در هر جای دنیا می‌تواند هم برای حل مشکل خود و هم مشارکت در طرح‌های تحقیقی دیگران، در این بستر غیرمتمرکز حضور داشته باشد. حل مسئله در فضای امن و شفاف و کارآمد این برنامه زنجیره بلوکی و براساس امکاناتی چون قراردادهای هوشمند، مراحل اجرا و فرایندها و عملیاتی شدن راه‌حل‌ها انجام می‌گیرد. همچنین براساس فعالیت افراد، پاداش نیز توزیع می‌شود.
2. زنجیـره بلوکـی و آمـوزش و یادگیـری مبتنی بر پروژه
گروه متخصص دیگری با پیاده‌سازی برنامه و بستری همتا به همتا در بستر زنجیره بلوکی، یک فضای آموزشی را ایجاد کرده است که غیرمتمرکز و مبتنی بر پروژه است. در آن افراد می‌توانند فناوری‌های جدید را کشف و با استفاده از نمونه‌های پروژه عملی رایگان، آن‌ها را به‌صورت عملی امتحان کنند. در این میان، افراد از پروژه‌های عملی این برنامه برای یادگیری و ساخت دانش و نوآوری درحوزه‌های متنوع استفاده می‌کنند.
نکته بسیار مهم بستر زنجیره بلوکی این است که افراد در آن با تماشای پروژه‌هایی که همتایانشان (معلم، دانش‌آموز و ...) محصولات واقعی می‌سازند، یاد می‌گیرند. مهم‌تر اینکه هر فعالیت مثبتی که مشارکت‌کنندگان می‌دهند، با ارزهای رقمی (دیجیتال) خود این برنامه پاداش می‌گیرند.
پیشنهاد
درحوزه آموزش‌وپرورش نیز چنین الگوهایی مبتنی بر زنجیره بلوکی، البته با برنامه‌ریزی جامع‌تر، می‌تواند به‌منظور بسترسازی موقعیت‌های یادگیری تعاملی و کم‌هزینه و شفاف طراحی و در اختیار معلمان و دانش‌آموزان قرار گیرد. برای نمونه، سامانه‌های آموزش و یادگیری معلمان را می‌توان با کمک فناوری زنجیره بلوکی در فضای امن و شفاف زنجیره بلوکی پیاده کرد و با توجه به مزیت‌های این بستر همچون ذخیره فعالیت‌ها و جزئیات فعالیت افراد، می‌توان امکان بررسی‌های فردی و گروهی مداوم و ایجاد تعاملات بیشتر را فراهم کرد.
3. زنجیره بلوکی و ورزش
این فناوری در حوزه ورزش نیز جای پای خود را بازکرده است. برای نمونه، پلتفرم (بن‌سازه) زنجیره بلوکی «استپان» به یک فعالیت ضروری و روزمره انسان یعنی حرکت و راه‌رفتن پرداخته و سازوکار جالبی را در بستر زنجیره بلوکی برای تشویق افراد به ورزش‌کردن و سبک زندگی بهتر ایجاد کرده است. به‌طور کلی، افراد با استفاده از تلفن همراه خود و انجام بعضی تنظیمات ساده در برنامه، شروع به فعالیت بدنی و راه‌رفتن می‌کنند و به ازای این فعالیت‌های ورزشی، بازخوردهای مناسب و پاداش مالی دریافت می‌کنند.
پیشنهاد
لازم به ذکر است، این نمونه از برنامه زنجیره بلوکی می‌تواند الگویی برای برنامه‌هایی مانند کنترل چاقی و وزن ایده‌آل (برنامه کوچ) در آموزش‌وپرورش باشد که با لحاظ شاخص‌ها و اهداف آموزشی در بستر برنامه‌های زنجیره بلوکی، با توجه به انواع زنجیره‌های بلوکی از نظر دسته‌بندی (عمومی، خصوصی و انحصاری)، علاوه بر جذاب‌کردن این برنامه‌ها، به گسترش فرهنگ عمومی زندگی سالم، پوشش جامعه آماری وسیع، کم‌نقص کردن عملیات اجرا، کم‌هزینه‌شدن اجرای این برنامه‌ها، دریافت نتایج با دقت بالا، ایجاد محیط امن برای معلمان و دانش‌آموزان در این فضا کمک کرد.
جمع‌بندی
فناوری زنجیره بلوکی همانند فناوری‌های دیگر جای خود را در حوزه آموزش نیز باز می‌کند. آنچه مهم است، آشنایی و بهره‌گیری بهنگام و اصولی از آن برای پیشبرد اهداف آموزشی و گسترش عدالت آموزشی در بستری امن، کم‌هزینه، کم‌نقص و با امکانات بیشتر و دقیق‌تر است. زنجیره بلوکی با حذف واسطه‌ها، ایجاد بستر شفاف پردازش‌های گوناگون یک فعالیت آموزشی، افزایش سرعت تعاملات افراد بدون توجه به موقعیت جغرافیایی دانش‌آموزان در شهر یا روستا و ...، ایجاد بازخوردهای دقیق و البته فوری به کاربران، ذخیره کامل مسیرها و فرایندها و نحوه یادگیری همه دانش‌آموزان و امکان مراجعه و مطالعه‌های نامحدود روی آن‌ها توسط دانش‌آموزان و به‌نوعی امکان اجرا و انجام سنجش و ارزشیابی‌های متنوع و مستند در مدرسه، به تسهیل و تعمیق یادگیری برای همگان، بدون محدودیت‌های زمانی، مکانی، قومی و سطح‌بندی‌های دیگر کمک زیادی می‌کند. همه این موارد ازطریق ویژگی بسیار مهم و اساسی زنجیره بلوکی، یعنی «قراردادهای هوشمند» انجام می‌شوند. البته این فناوری نوپاست و مسلماً برای کاربست در حوزه آموزش نیازمند برنامه‌ریزی‌های علمی در سطوح طراحی، اجرا و بهره‌گیری از تجربه‌های دیگرافراد، سازمان‌ها، هم‌افزایی و همچنین توجه به نوع زنجیره بلوکی مورداستفاده (خصوصی یا عمومی) درآموزش است.
پی‌نوشت‌ها
1. Block
2. Chain