همتاسنجی

همتاسنجی

همتاسنجی¹ نوعی از سنجش است که در آن شرایطی فراهم می‌شود که یادگیرندگان سطح، ارزش یا کیفیت عملکرد یا محصول² هم‌کلاسی‌شان را با در نظر گرفتن معیارهایی مشخص ارزیابی کنند. سپس با ارائه بازخورد و بحث درباره دلایل قضاوتشان، برای دستیابی به نتیجه مورد توافق تلاش کنند. در منابع گوناگون از همتاسنجی با عبارات مترادفی مانند هم‌سالان سنجی، بازخورد همتا یا ارزشیابی همتایان نیز یاد شده است.

انواع همتاسنجی

در یک دسته‌بندی شناخته‌شده، همتاسنجی از نظر شیوه ارائه بازخورد به سه دسته تقسیم می‌شود: ارائه بازخورد کتبی، استفاده از بازخورد شفاهی و استفاده از مقیاس درجه‌بندی یا سنجه. نکته حائز اهمیت آن است که این سه دسته را می‌توان با یکدیگر ترکیب و هم زمان از آن‌ها استفاده کرد.

به‌عنــوان مثــال، در یکـی از کلاس‌هـایم، هـر یک از یادگیرندگان یک فیلم آموزشی تولید کرده بود. حال باید در کلاس محصول یکدیگر را می‌سنجیدند. برای این کار از یک سنجه استفاده کردم که در آن فهرستی از معیارهای سنجش یک ویدئوی آموزشی را که در طول دوره آموزش داده بودم. یادگیرندگان باید بین 1 تا 5، به محصول هم‌کلاسی‌شان نمره می‌دادند. سپس مقابل هر دسته از معیارها، به‌صورت کتبی دلایل نمره‌دهی خود را در جدول شرح می‌دادند. در مرحله بعد، هر یک از یادگیرندگان نتیجه ارزیابی هم‌گروهی خود را مطالعه می‌کرد. در نهایت، در گروه‌های دونفره درباره قضاوت‌هایشان بحث و گفت‌وگو می‌کردند تا به یک نتیجه مورد توافق دست پیدا کنند. در یک جلسه هم‌زمان از هر سه شیوه ارائه بازخورد استفاده شد. بنابراین، نوع همتاسنجی را می‌توان بر اساس پیچیدگی موضوع، زمان و شرایط یادگیرندگان انتخاب کرد و الزامی برای گزینش یکی از آن‌ها وجود ندارد.

چرا از همتاسنجی استفاده کنیم؟

برای دستیابی به سنجشی معتبر و مطلوب نیاز است سنجش تکوینی و فرایندمحور مورد توجه قرار گیرد. در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نیز بر استفاده از رویکرد ارزشیابی فرایند‌محور تأکید شده است (راهکار سند 3-19). همتاسنجی به‌عنوان یکی از روش‌های سنجش تکوینی می‌تواند فرصت‌هایی را برای بهبود فرایند آموزش ایجاد کند. این فرصت‌ها عبارت‌اند از:

1. دستیـابـی بـه سطـوح بـالای یادگیـری

در غالب کلاس‌ها موضوعات متعدد سلسله‌وار ارائه می‌شوند و با شیوه‌هایی مرسوم و یکنواخت سنجش می‌شوند. در این میان، سطوح بالای یادگیری مثل توانایی تحلیل، نقد کردن و ترکیب به فراموشی سپرده می‌شوند. اتفاقی که در همتاسنجی می افتد، آن است که یادگیرندگان در شرایطی قرار می‌گیرند که باید از آموخته‌های خود برای نقدکردن عملکرد یا محصول سایر یادگیرندگان استفاده کنند. در این فرایند باید بتوانند تحلیل کنند و با دلایلی قانع‌کننده، عملکرد یا محصول را ارزیابی کنند. از سوی دیگر، همتاسنجی به یاددهنده کمک می‌کند از دستیابی یادگیرندگان به سطوح بالای یادگیری اطمینان حاصل کند.

2. تقــویت مهـارت‌هـای ارتبـاطـی

یکی از پیامدهای بلندمدت استفاده از همتاسنجی تقویت مهـارت‌هــای ارتبـاطــی است. «همتاسنجی ذاتاً نوعی تلاش اجتماعی است». در دوران شیوع ویروس کرونا که کلاس‌ها مجازی برگزار می‌شدند، یکی از معضلات مهم، کاهش تعامل یادگیرندگان با یکدیگر بود که زمینه ضعف مهارت‌های ارتباطی در سنین گوناگون را ایجاد کرد. در این دوره با کلاسی مواجه شدم که دانشجویان آن، با وجود یک سال هم‌کلاسی‌بودن، تا به حال تصویر یکدیگر را ندیده بودند و تعامل بسیار محدودی با هم داشتند. یکی از راهکارهایی که کمک کرد تعامل هدفمندی بین آن‌ها شکل بگیرد و به اصطلاح یخشان بشکند، استفاده از شیوه همتاسنجی در کلاس بود. در فرایند همتاسنجی یادگیرندگان گفت‌وگو کردن را تمرین می‌کنند و یاد می‌گیرند چطور باید به همتایشان بازخورد دهند و ارتباطی مؤثر برقرار کنند.

3. بهبود تفکر انتقادی

زمانی که یادگیرندگان عملکرد یا محصول هم‌کلاسی‌هایشان را می‌سنجند،  نقدکردن را تمرین می‌کنند.  علاوه بر آن، پذیرش نقدها و شنیدن استدلال‌هـای مخالف را نیز می‌آموزند.

4. افـزایش تسـلط بر مـوضـوع یـادگیـری

در همتاسنـجی امـکان تکـرار و درگیـرشدن با موضوع یادگیری فراهم می‌شود. یادگیرندگان با معیارهای سنجش درگیر می‌شوند و باید عملکرد یا محصول مشخصی را با معیارهای مدنظر مقایسه کنند تا نقاط قوت، ضعف‌ها و شکاف‌ها را شناسایی کنند. هممچنین باید عملکرد یا محصول خودشان را چندین بار بازبینی کنند تا بتوانند از آن دفاع کنند.

5. کاهش اضطراب امتحان

استفاده از روش‌های متنوع ارزشیابی تکوینی از جمله همتاسنجی در طول دوره آموزشی از فشار روانی و اضطراب ناشی از ارزیابی می‌کاهد؛ به‌خصوص اگر همتاسنجی در طول دوره تکرار شود، تأثیر بیشتری در کاهش اضطراب یادگیرندگان خواهد داشت.

الزامات اجرای مؤثر همتاسنجی

یکی از الزامات مهم اجرای روش همتاسنجی، تأکید بر اصول ارائه بازخورد است. پیشنهاد می‌شود معلمان و مدرسان، پیش از اجرا و حین اجرا، ویژگی‌های بازخورد مطلوب را آموزش دهند. برای مثال می‌توان شیوه بازخورد ساندویچی را عنوان کرد. این شیوه کاربردی است و نام استعاری آن کمک می‌کند بهتر در ذهن بماند.

استفاده از سنجه را نیز می‌توان از الزامات اجرای مؤثر این روش در نظر گرفت. مطالعات نشان می‌دهند، زمانی که در اجرای همتاسنجی از سنجه استفاده می‌شود، دقت بازخوردهـا بـالا مـی‌رود در طـراحی سنجه باید توجه شود گزاره‌هـا شفـاف و گویـا باشنـد و کلمـات مبهـم و کلی که برداشت‌های متفاوتی از آن‌ها می‌شود به کار نروند.

از عوامل مهم دیگر، شفافیت شیوه نمره‌گذاری است. نیاز است توضیحات روشنی به یادگیرندگان ارائه شود تا آن‌ها مطلـع شـوند اطلاعـات مـربوط به همتاسنجی در سنجش تکوینـی لحـاظ مـی‌شود و نسبت آن چقدر است.

بنابراین، برای کسب شواهد متنوع و معتبرتر به استفاده از روش‌های متنوع سنجش در طول دوره آموزشی نیازمندیم. استفاده از همتاسنجی نیز می‌تواند بستری برای کسب شواهد بیشتر از پیشرفت یادگیری دانش‌آموزان را فراهم کند، ضمن آنکه به تقویت مهارت‌های ارتباطی و تفکر انتقادی دانش‌آموزان کمک می‌کند و می‌تواند از اضطراب آن‌ها بکاهد.

پی‌نوشت‌ها

1. Peer Assessment

2. Product

منابع

1. Double, K. S., McGrane, J. A., & Hopfenbeck, T. N. (2020). The impact of peer assessment on academic performance: A meta-analysis of control group studies. Educational Psychology Review, 32(2), 481-509.

2. Sanchez, C. E., Atkinson, K. M., Koenka, A. C., Moshontz, H., & Cooper, H. (2017). Self-grading and peer-grading for formative and summative assessments in 3rd through 12th grade classrooms: A meta-analysis. Journal of Educational Psychology, 109(8), 1049.

3. Strijbos, J. W., & Wichmann, A. (2018). Promoting learning by leveraging the collaborative nature of formative peer assessment with instructional scaffolds. European Journal of Psychology of Education, 33(1), 1-9.

4. Topping, K. (2017). Peer assessment: Learning by judging and discussing the work of other learners. Interdisciplinary Education and Psychology, 1(1), 1-17.