اگر کنجکاو هستید که اولین مسجدهای ایران چه شکل و شمایلی داشتند، باید سری به روستای «فهرج» در 22 کیلومتری شهر یزد بزنید. «مسجد جامع فهرج» 1200 سال است که دارد به تمام وظایف یک مسجد به طور کامل عمل می‌کند؛ بدون داشتن یک گنبد یا بدون یک خط کتیبه یا حتی بدون یک تکه کاشی. 1200 سال است که با یک شبستان و مناره که آن هم سال‌ها بعد از ساخته‌شدنش به آن اضافه شده، محل عبادت و راز و نیاز مؤمنان است. هنوز هم که هنوز است، با بلند‌شدن صدای اذان، فهرجی‌ها آستین بالا می‌زنند و تسبیح در دست از گوشه و کنار بافت تاریخی به سمت مسجد کهن‌سال روستایشان سرازیر می‌شوند. آن‌ها در صف‌هایی به نماز می‌ایستند که 1200 سال است تشکیل می‌شود؛ بی وقفه و بدون تعطیلی. مسجد جامع فهرج اگر نگوییم قدیمی‌ترین مسجد ایران است، بدون شک یکی از دو یا سه مسجد کهن‌سال ایران است؛ مسجدی ساده و بی‌ادعا، نشسته بر گذرگاهی تاریخی.
نشان مسجد
تنها نشان مسجد جامع فهرج از بیرون مسجد همین منار ساده یکدست خاکی رنگ است. اگر چه این مناره در مقایسه با مناره‌های دیگر مسجدها آن‌قدرها هم بلند نیست، اما آن‌قدر بلندقد هست که بتوان به وسیله آن، مسجد را در گذرگاه‌های تاریخی دور و اطراف پیدا کرد. مناره تنها مکانی برای اذان گفتن هنگام نماز نیست، بلکه نماد و نشانه‌ای است از وجود یک مسجد. سوراخ‌های روی دیواره مناره مسجد جامع فهرج، دریچه‌های تأمین نور راه‌پله مارپیچ درون آن هستند.
محراب ساده
شاید مسجد بی‌گنبد و ایوان و کتیبه و کاشی، مسجد باشد، اما حتماً به یک محراب برای نمایش جهت قبله نیاز دارد. سازندگان مسجد جامع فهرج نشان داده‌اند با یک فرورفتگی کم‌عمق روی دیوار مسجد هم می‌توان محرابی ساخت تا نمازگزاران رو به آن بایستند و راز و نیاز کنند. یکـی از مهم‌ترین دغدغه‌های سازنـدگان مساجد، تعیین دقیق جهت قبله بود. از آنجا که در ایران قبله رو به جنوب دارد، بنابراین دیواری که محراب روی آن قرار دارد دیوار جنوبی مسجد به حساب می‌آید.
ستون‌های بزرگ
با آنکه در و دیوار مسجد جامع این روزهـا چندان ظاهـر خوبی ندارد، اما این عمارت بیشتر از 12 سده عمر کرده است. شاید سازندگان مسجد جامع فهرج فکرش را هم نمی‌کردند ستون‌های بـزرگ مستطیل شکلی کـه می‌سازند، 1200 سال بار طاق‌های مسجد را به دوش بکشند. شبستان کوچک مسجد که هشت ستون دارد، تنها فضای اقامه نماز به جماعت است. این در حالی است که بسیاری از مسجدهای ایران برای نمازخواندن شبستان‌های مجزای تابستانی و زمستانی دارند.
به دنبال تزئینات
معماران مسجـد جامـع فهرج در تزئین مسجد با احتیاط رفتار کرده‌اند؛ طوری‌که تزئینات مسجد بسیار محدود و اندک‌اند. نه اینکه معمارن این دوره دستی در تزئینات نداشتند یا هنوز آن‌قدرها تزئینات در بناها رواج نیافته بودند، بلکه مسلمانان در این دوره بر سادگی ساختمان مسجد اصرار داشتند. بنابراین، برای دیدن تزئیناتی مانند این فرورفتگی‌ها، باید با دقت در و دیوار مسجد جامع فهرج را جست‌وجو کرد.
یادگار گذشته
این مسجد حیاطی در میانه دارد که دورتادورش را طاق‌هایی هلالی شکل گرفته اند. در کنار این حیاط تنها نمازخانه مسجد قرار دارد. حتی منار ساده مسجد که از راه‌پله آن می‌توان روی سقف مسجد رفت، سال‌ها بعد از ساخته‌شدن مسجد به آن اضافه شده است. ستون‌های ضخیم چهارگوش، طاق‌های هلالی و آجرهای مربع شکل بزرگی که مسجد با آن‌ها ساخته شده است، همه از نشانه‌های معماری پیش از اسلام هستند که تا سال‌ها در بناهای اسلامی به چشم می‌خورند.
منبع:
https//sidi.ir