خواندن، مهم‌ترین مرحله در مهارت‌های زبان‌آموزی محسوب می‌شود؛ چون هیچ درسی نیست که به میزانِ مهارت خواندن دانش‌آموزان وابسته نباشد. بخش زیادی از اطلاعات ما در زندگی از طریق این مهارت به دست می‌آید و در اهمیت آن همین نکته کافی است که اولین کلام خداوند متعال خطاب به حضرت رسول اکرم (ص) امر به خواندن (إقرأ) بوده است.
اما مهارت خواندن، با همه‌ی اهمیت و ضرورتی که در زندگی بشر دارد، مانند سخن‌گفتن و گوش‌دادن نیست که از راه‌های طبیعی و بدون آموزش یاد گرفته شود، بلکه نیاز به برنامه‌ی آموزشی، روش تدریس، ابزارهای مناسب و معلم دلسوز و ماهر دارد. آن هم معلمی که با مسائلی مانند چیستی یا ماهیت خواندن و ابعاد گوناگون مهارت خواندن، به‌عنوان یک فرایند، آشنا باشد.
بنابراین بهبود و پیشرفت سواد خواندن دانش‌آموزان از وظایف اصلی نظام آموزشی کشور است. ارتقای این مهارت باید یکی از نتایج و پیام‌های قطعی نظام آموزشی باشد، طوری که دیگر نیازی به برنامه‌های تکمیلی برای بهبود سواد خواندن دانش‌آموزان نداشته باشیم.
باید دانست نگرش مثبت دانش‌آموزان به خواندن و میزان توانایی آنان در این مهارت رابطه‌ی مستقیمی با یکدیگر دارند. همچنین نگرش والدینِ بچه‌هایی که از نظر سواد خواندن در سطح بالاتری هستند، به مطالعه مثبت و متوسط میزان مطالعه‌ی آنها پذیرفتنی است.
به همان اندازه که تندخوانی باعث ایجاد نگرش مثبت به مطالعه می‌شود، کندخوانی نیز می‌تواند انگیزه‌ی مطالعه را کاهش دهد. شاید یکی از دلایل شایع که ایرانیان با سواد تنها سه دقیقه در روز مطالعه می‌کنند این باشد که همیشه به ما گفته‌اند بخوانید؛ ولی هیچ‌وقت نگفته‌اند چگونه بخوانید که سریع‌تر و بهتر یاد بگیرید، برای مدت بیشتری آن اطلاعات را نگه دارید و راحت‌تر به یاد بیاورید.
کندخوانی، به‌خصوص در دوره‌ی ابتدایی، یکی از مهم‌ترین مشکلات خواندن است که دلایلی را برای آن بر شمرده‌اند. در این نوشتار به بررسی این موضوعات می‌پردازیم:
الف) چه رفتارهایی باعث کندخوانی می‌شود؟
ب) چه رفتارهایی از تندخوانی جلوگیری می‌کند؟
برای کمک به کودکی که در خواندن مشکل دارد، ابتدا باید فرایندهای ایجاد این مشکل را شناسایی و رفع کرد و بعد از آن، مشکل خواندن را مرتفع کرد. برخی از این مشکلات عبارت‌اند از: ادراک دیداری، ادراک شنیداری، حافظه‌ی دیداری، حافظه‌ی شنیداری و دقت. از بین عوامل یادشده توانایی تفکیک بصری که مربوط به ادراک دیداری است، از مهم‌ترین ضروریات خواندن به شمار می‌آید.
چنانچه دانش‌آموزی از یک یا چند نمونه از موارد یادشده رنج می‌برد، پیش از آنکه تحت آموزش مهارت خواندن قرار گیرد، باید بتوانیم مشکلات او را شناسایی و سپس آنها را برطرف کنیم. لذا می‌توان گفت یکی از اهداف معلم آماده‌سازی دانش‌آموزان در فن خواندن است.
تعریف و علل کندخوانی
به مکث بیش از سه ثانیه روی کلمه کندخوانی می‌گویند. رفتارهایی که در ادامه بیان می‌شوند، دلیل بر کندخوانی و از عوامل بازدارنده‌ی تندخوانی‌اند:
1. حرف‌به‌حرف‌خوانی
در گذشته در پایه‌ی اول ابتدایی، از روش تحلیلی برای آموزش خواندن استفاده می‌شد. در این روش برای خواندنِ کلمه ابتدا آن را بخش می‌کردند، سپس صداهای هر بخش را می‌گفتند و بعد از آن، کلمه را می‌خواندند. این روش باعث می‌شد دانش‌آموز کلمه را حرف‌به‌حرف بیاموزد و در نتیجه حرف‌به‌حرف بخواند که خود موجب کندخوانی می‌شد؛ ولی اکنون در کلاس اول از روش کل‌خوانی استفاده می‌شود. در این روش دانش‌آموز با کمک تصویر با شکل کلیِ کلمه آشنا می‌شود و آن را به خاطر می‌سپارد و در کتاب نگارش (بنویسیم یا کتاب کار) حروف هر کلمه را می‌‌آموزد. از مزایای این روش آن است که از حرف‌به‌حرف‌خوانی جلوگیری می‌شود.
2. کلمه‌به‌کلمه‌خوانی
کلمه‌خوانی هم سرعت مطالعه را کم می‌کند و هم درک را پایین می‌آورد. اگر کلمه‌خوانی تبدیل به جمله‌خوانی یا عبارت‌خوانی شود، نه‌تنها سرعت خواندن بالا می‌رود، بلکه درک مطالب نیز بیشتر می‌شود. برای این منظور متن درس‌های کتاب فارسیِ اول ابتدایی آهنگین انتخاب شده‌اند تا دانش‌آموز، با توجه به رعایت آهنگ، متن را عبارت‌خوانی کند. این روش آموزش باعث می‌شود از کلمه‌به‌کلمه‌خوانی جلوگیری شود.
در پایه‌های بالاتر می‌توان ترکیب‌ها و کلمه‌هایی را که با هم در ارتباط‌اند، در یک پیراوند (کادر) قرار داد تا با نگاه یک پارچه به آن، دانش‌آموز تشویق شود متن را عبارت‌خوانی یا جمله‌خوانی کند. این روش مانع از کلمه‌به‌کلمه‌خوانی می‌شود.
3. بلندخوانی
بلندخوانی یا خواندن با صدا باعث کندخوانی می‌شود؛ زیرا نظام گفتاری ما برای افزایش سرعت محدودیت دارد. اگر بلندخوانی به صامت‌خوانی یا همان چشم‌خوانی تبدیل شود، هم سرعت خواندن بالا می‌رود و هم درک مطلب بیشتر می‌شود. به همین دلیل یکی از اهداف مهارت خواندن در دوره‌ی ابتدایی توانایی صامت‌خوانی متن درس‌های فارسی است. معلمان دوره‌ی ابتدایی باید به این مهم توجه کافی داشته باشند تا دانش‌آموزان، از همان ابتدا، خود را به روش صامت‌خوانی عادت دهند.
4. درون‌خوانی یا لب‌خوانی
چهارمین علت کندخوانی، درون‌خوانی یا لب‌خوانی است. اگر به‌جای آن از روش صامت‌خوانی یعنی خواندن بدون حرکت لب‌ها که همان چشم‌خوانی است استفاده شود، سرعتِ خواندن و در نتیجه درکِ مطلب بیشتر می‌شود.
5. برگشت غیرارادی چشم به عقب
گاهی اوقات چشم ناخودآگاه بر می‌گردد و چند کلمه عقب‌تر را نگاه می‌کند. این امر پنجمین علت کندخوانی محسوب می‌شود. راه چاره‌‌ی این مشکل خط‌بردن زیر جملات با انگشت است، البته این روش برای اوایل کار است. بعدها زمانی که دانش‌آموزان به خواندن با سرعت کافی مهارت پیدا کردند، نیازی به این کار نیست؛ چون ادامه‌ی آن، خود باعث کندخوانی می‌شود.
6. سرگردانی چشم بین خطوط
ششمین دلیل کندخوانی سرگردانی چشم بین خطوط است که یا خط موردنظر را گم می‌کنیم یا خط تکراری خوانده می‌شود یا چشم به یک خطِ بالاتر یا پایین‌تر نگاه می‌کند. برای رفع این مشکل مانند مرحله‌ی پنجم می‌توان از حرکت انگشت زیر کلمات و خط‌ها استفاده کرد. این امر باعث افزایش یادگیری و سرعت تمرکز می‌شود.
7. مکث طولانی چشم روی کلمات
چشم تقریباً یک‌چهارم ثانیه روی هر کلمه مکث می‌کند؛ یعنی در هر ثانیه چهار کلمه و در هر دقیقه 240 کلمه. علت این مشکل اشکال در شش مرحله‌ی قبلی است. لذا برای رفع آن ناچار باید مراحل قبلی به‌درستی دنبال شود.
یکی از دلایلی که بعضی از افراد هنگام مطالعه خواب به سراغشان می‌آید، همین امر یعنی مکث طولانی چشم روی کلمه است.
8. محدودیت حوزه‌ی دید
هشتمین علت کندخوانی محدودیت حوزه‌ی دید است. به این معنی که در حالت عادی هنگام مطالعه تعداد کمی کلمه می‌توان دید. اگر این محدوده وسیع‌تر شود، تعداد کلمات بیشتری دیده می‌شوند و این امر باعث سرعت در خواندن می‌شود. این توانایی ارزش حیاتی دارد. از ضروریات خواندن و بسیار تأثیرگذار است.
درکتاب‌های دوره‌ی ابتدایی تمرین «بگرد و پیدا کن» یکی از تمرین‌های مناسب برای تقویت این توانایی است؛ لذا همکاران دوره‌ی ابتدایی باید در انجام این فعالیت اهتمام کافی داشته باشند.
برای افزایش حوزه‌ی دید می‌توانید در ابتدا کلماتی را کنار هم با فاصله بنویسید و به آنها نگاه کنید. بعد کم‌کم فاصله‌ی کلمات را افزایش دهید تا به‌مرور و با تکرار این تمرین حوزه‌ی دیدتان افزایش یابد. در این تمرین چشم به یک نقطه ثابت نگاه می‌کند، و بدون هر حرکتی، کلمات سمت چپ و راست آن نقطه را می‌بیند. این افزایش حوزه‌ی دید نه‌تنها در مهارت خواندن مؤثر است که در خیلی از موارد دیگر نیز استفاده می‌شود؛ مثلاً برای خلبانان این امر بسیار حیاتی است؛ چون هنگام هدایتِ هواپیما، در یک لحظه، باید ده‌ها عقربه را ببینند و کنترل کنند. مشاغل دیگری نیز هستند که در آنها گسترش حوزه‌ی دید یک ضرورت حتمی است.
منابع: 1. سیف، علی‌اکبر، (1384)، روش‌های یادگیری و مطالعه، تهران: نشر دوران. 2. زندی، بهمن،(1394)، خود‌آموز روش تدریس زبان، تهران: سمت. 3. گروه نویسندگان، کتب معلم فارسی شش پایه‌ی ابتدای، (1391)، تهران: اداره‌ی کل چاپ و توزیع کتاب‌های درسی.