مقدمه
اغلب صاحبنظران، معلمان و مربیان با صراحت و شفافیت دستکـم در باورهای ذهنی ادعا دارند، برنامههایی در نظام تعلیموتربیت موفق هستند که با مشارکت فعال یادگیرندگان و دخالت مستقیم آنان صورت گیرند. روش تدریس موفق به دور از الگوهای خاص، روشی است که آموزنده را علاقهمند و به یادگیری دلگرم کند. در کنار روشهای سنتی، روشهای فعال تدریس به دلیل برخورداری از نگرش تعاملی و اجتماعی میتوانند بیش از پیش این وظیفه را بهخوبی انجام دهند؛ بهشرط آنکه مدرسان و معلمان نیز آموزشدیده و علاقهمند به این نوع روشها باشند (پاکدل، 1393). روشهای تدریسی که بتوانند فعالیتهای دانشآموزان را تقویت و یادگیری را به جریانی دو سویه تبدیل کنند، اهمیت ویژهای دارند. با توجه به اهمیت استفاده از روشهای آموزش فعال، امروزه غالباً تلاشهای آموزش در گرو تقویت حافظه و یادسپاری است که بدون نفی اهمیت آن، باید خاطرنشان کرد تنها به یکی از ابعاد آموزشوپرورش توجه دارد.
آموزشوپرورش باید در جهتی صورت گیرد که حصول به اهداف آن از جمله رشد جسمی، ذهنی، هنری، عاطفی، اجتماعی، معنوی، روحی، پرورش استعدادها، قابلیتهای فردی، شغلی و تحصیلی دانشآموزان را تسهیل کند؛ با توجه به اینکه روشهای فعال تدریس دسترسی به این اهداف را تسهیل میکنند، ولی کمتر مورد استفاده قرار میگیرند (پاکدل، 1393). در کنار استفاده از روشهای تدریس فعال، کاربرد روشهای ابداعی نیز بسیار مفید به نظر میرسد و اثربخشی بیشتر روش تدریس فعال را در پی خواهد داشت. کاربرد تمرینهای تعاملی در روش تدریس مشارکتی از جمله موارد قابلتوجهی است که میتواند روش تدریس مشارکتی را به نحو احسن اثربخش کند.
چرا فعالیتهای یادگیری تعاملی؟
الگوهای فعال تدریس موجب تقویت توانایی ذهنی شاگردان، افـزایش انگیـزه درونـی، ارتقـای خلاقیـت و افزایش توانایی حل مسئله و یادگیری بهتر میشود (امامی و همکاران، 1388). امروزه میبینیم، بیشتر فعالیتهای یادگیری از طریق همیاری ترغیب میشـوند. زمینـههای دانشـی، عاطفـی و اجتماعـی به هم پیوند میخورنـد و جنبـههای گوناگون شخصیـت یادگیرندگان مورد تأیید قرار میگیرند (آقازاده، 1390). روشهای آموزشی فردی و رقابتی در برنامه آموزشی جایگاه خاصی دارند، ولی با یادگیری مشارکتی باید متعادل شوند. هر یک از اعضای گروه، نهتنها مسئول یادگیری آن چیزی است که تدریس شده است، بلکه مسئول کمک به یادگیری سایر اعضای گروه خود نیز هست تا بدین ترتیب شرایطی از پیشرفت تحصیلی ایجاد شود. موفقیت این روش در طول 50 سال تحقیق و بررسی شده است. تحقیقات نشان میدهد، وقتی دو عنصر کلیدی یعنی اهداف گروهی و مسئولیت فردی با هم مورد استفاده قرار گیرند، نتایج پیشرفت تحصیلی کاملاً مثبت و محرز میشود (شهر تاش، 1384).
مزایای فعالیتهای یادگیری تعاملی
نظریهپردازان و محققان یادگیری مشارکتی معتقدند، یادگیری مشارکتی مزایای بسیاری دارد که مزایای فعالیتهای یادگیری تعاملی را نیز در پی دارد. این مزایا عبارتاند از:
1. مهارتهای تفکر را توسعه میدهد: دانشآموزان با هم فعالیت میکنند و بهجای اینکه بهطور منفعل به اطلاعات معلم گوش دهند، بهطور فعال در فرایند یادگیری درگیر میشوند. هنگامی که دانشآموزان بهصورت گروهی کار میکنند، در حالی که یک نفر در حال توضیح مطلبـی است، نفرات دیگـر در حـال گـوشدادن به او هستند. همه این دانشآموزان از طریق شکلبندی نظرات، بحث درباره آنها، دریافت بازخورد، پاسخدادن به سؤالات و ارائه نظر بر مهارتهای تفکر میافزایند.
2. انگیزه و علاقهمندی را افزایش میدهد: دانشآموزانی که بهصورت فعال در فرایندهای یادگیری شرکت میکنند، احتمال بیشتری دارد که به یادگیری علاقهمند شوند و توجه بیشتری به مدرسه نشان دهند. کلاس جایی است که دانشآموزان در آن با هم تعامل دارند و این افزایش انگیزش، مشارکت و توجه آنها به یادگیری را در پی دارد.
3. بر عزتنفس دانشآموزان میافزاید: تلاشهای جمعی دانشآموزان به درجه عملکرد بالاتری در آنها منجر میشود. نظامهای رقابتی محیطـی برد و باختگـونه ایجـاد میکننـد که در آن دانشآموزان برتر همه پاداشها و تحسیـنها را به خودشان اختصـاص میدهند و دانشآموزان ضعیف چیزی بهدست نمیآورند. ولی در محیطهای مشارکتـی، هر دانشآموزی سود مـیبرد. دانشآموزان به همدیگر کمک میکنند و اجتماع حمایتکنندهای را ایجاد میکنند که سطح عملکرد هر یک از اعضا را افزایش میدهد و این به سطح بالاتری از عزتنفس در همه دانشآموزان منجر میشود.
4. میزان رضایت دانشآموزان را از تجربههای یادگیری افزایش میدهد. دانشآموزان بهطور طبیعی از فعالیتهایی که برای تواناییهای آنها ارزش قائل شود و آنها را در فرایند یادگیری درگیر کند، لذت میبرند. گروههای مؤثر، فرایندها و نتایج را از آن خود میدانند. اینکه افراد همدیگر را برای رسیدن به اهداف مشترک تشویق کنند، برای آنان که تجربهای از شکست دارند، کمککننده است. تجربههای آموزشی منفعلانه که دانشآموزان در آنها دریافتکننده اطلاعات معلم هستند، رضایتبخش نیستند.
5. نگرش دانشآموزان را نسبت به موضوعات درسی بهبود میدهد. یادگیری از طریق همکاری، سطح عملکرد دانشآموزان را افزایش میدهد، مهارتهای تفکر انتقادی آنها بهبود پیدا میکند و هنگامی که دانشآموزان در یادگیری موفق میشوند، به موضوعات با نگرش بهتری نگاه میکنند، زیرا عزتنفس آنها افزایش یافته است و این تسلسل مثبتی از عملکرد خوب را ایجاد میکند که باعث نوبه خود باعث افزایش علاقه دانشآموزان به موضوعات و ایجاد سطح بالای عملکرد در آنها میشود.
6. مهارتهای ارتباط کلامی را توسعه میدهد: وقتی دانشآموزان بهصورت گروهی کار میکنند، هنگامی که یک نفر صحبت میکند، دیگران گوش میکنند، سؤالی میپرسند یا نظری در مورد موضوعات میدهند. تصریح و توضیح قسمتی مهم از کار گروهی و بیانگر سطح بالای مهارت ارتباط است.
7. تعاملات اجتماعی را توسعه میدهد: یک بخش اصلی یادگیری مشارکتی آموزش مهارتهای اجتماعی است که برای کار گروهی ضروری است. دانشآموزان بهطور طبیعی این مهارتها را با خود ندارند و میتوان از آنها خواست تشخیص دهند کدام رفتارها به با هم کارکردن آنها کمک میکند و اینکه آنها در موفقیت و شکست گروه چه نقشی دارند تا بدین طریق از نیاز به تعاملات سالم و مثبت آگاه شوند.
8. درک تفاوتهای فردی را تسهیل میکند: تحقیق روی تأثیر استفاده از یادگیری مشارکتی روی دانشآموزانی از نژادهای متفاوت و زمینههای قومی متفاوت، مزایای بسیاری را در این زمینه نشان داده است. زیرا به این ترتیب دانشآموزان با هم تعامل دارند، به اختلافات همدیگر پی میبرند و یاد میگیرند چگونه اختلافات اجتماعی را حل کنند. آموزش حل تعارضات به دانشآموزان یکی از اجزای اصلی آموزش یادگیری مشارکتی است.
9. محیطی سرشار از فعالیت، مشارکت و یادگیری اکتشافی ایجاد میکند.
10. مسئولیتپذیری دانشآموزان را نسبت به یادگیری افزایش میدهد: یک اصل اساسی یادگیری مشارکتی، مسئولیتپذیری دانشآموزان نسبت به یادگیری خود و همگروهیهایشان است. دانشآموزان در گروه همدیگر را ارزیابی میکنند و وظایف متفاوتی مانند ثبتکنندگی و تنظیمکنندگی زمان را در گروه به عهده میگیرند. دادن اختیار به دانشآموزان، شرایط نظارت و مسئولیتپذیری برای یادگیری را افزایش میدهد. معلم تبدیل به تسهیلکننده میشود، بهجای اینکه دستوردهنده باشد، و دانشآموزان مشارکت فعال دارند، بهجای اینکه صرفاً پیرویکنندگانی منفعل باشند.
11. تفکر انتقادی را تحریک میکند و به دانشآموزان کمک میکند نظرات ارائهشده در گروه را از طریق مباحثه و مناظره تصریح کنند: سطح بحث و مناظره در داخل گروه بسیار بالاتر از زمانی است که صرفاً معلم برای کل کلاس بحث میکند. دانشآموزان بازخورد یا سؤالی را در مورد نظرات خودشان دریافت و پاسخهای خود را آماده میکنند، بدون اینکه برای شرکت در بحث مدت زمان زیادی منتظر بمانند.
12. مهارتهای خودمدیریتی را در دانشآموزان افزایش میدهد: یادگیری مشارکتی بهطور ذاتی خودمدیریتی را در دانشآموزان ایجاد میکند. دانشآموزان باید برای فعالیتهای گروهی تکالیف خود را بهصورت کاملشده آماده کنند و موضوعاتی را که به آنها واگذار شده است یاد بگیرند. دانشآموزان در مورد مسئولیتپذیربودن نسبت به گروه و اینکه چگونه عضو مؤثری برای گروه باشند، یاد میگیرند. آنها همدیگر را نظارت میکنند تا ببینند تکالیف واگذارشده انجام و یاد گرفته شدهاند یا نه. این تعاملات بهطور فزاینده به دانشآموزان کمک میکنند خودمدیریتی را یاد بگیرند.
13. دانشآموزان را نسبت به همدیگر مسئولیتپذیر میکند: در کلاس رقابتی سنتی، دانشآموزان به کسب موفقیتها و نمرات فردی علاقه دارند و تأکید بر این است که هر یک کار خود را بهتر از دیگری انجام دهد. کلاس مشارکتی برخلاف این است. روند کار بر ایجاد وابستگی بین دانشآموزان و تکیه بر دیگر اعضای گروه برای موفقیت گروه است. یادگیری مشارکتی فضایی را ایجاد میکند که در آن دانشآموزان برای پیشرفت گروه یکدیگر را یاری میدهند و احساس مسئولیت میکنند.
14. فرصت ارزیابیهای دیگری را برای دانشآموزان فراهم میکند: یادگیری مشارکتی فرصتهای بیشتری را برای معلم بهمنظور مشاهده نحوه تعامل، توضیح و استدلال و طرز بحثکردن دانشآموزان فراهم میکند. اینها روشهای ارزیابی بسیار جامعی هستند و نسبت به روشهایی از ارزیابی که فقط به نمره دانشآموزان تکیه میکنند، اطلاعات بیشتری را در مورد دانشآموزان به دست میدهند. پروژههای گروهی نیز فرصتی را برای ارزیابی دانشآموزانی فراهم میکنند که در آزمونهای نوشتاری تبحر ندارند. همچنین، آزمونهای گروهی راه دیگری را برای بیان دانش دانشآموزان فراهم میکنند.
15. دانشآموزان یاد میگیرند نظرات را نقد کنند، نه اشخاص را. یادگیری مشارکتی به دانشآموزان کمک میکند اختلافات را بهطور مسالمتآمیز حل کنند. آنها یاد میگیرند چگونه نظرات را به چالش بکشند و از موضع خود حمایت کنند، بدون اینکه بیانات خود را شخصی کنند. آنها همچنین روشهای حل تعارض را یاد میگیرند که برای موقعیتهای زندگی و همچنین فعالیتهای علمی مفیدند.
16. پیشرفت تحصیلی و حضور در کلاس را افزایش میدهد (هاگمن و هیز، 1986). دانشآموزانی که بهطور فعال در فرایند یادگیری شرکت میکنند، احتمال بیشتری دارد که به یادگیری علاقهمند شوند و تلاش بیشتری میکنند که در مدرسه حضور داشته باشند. تعاملات و وابستگیهای اعضای گروه به یادگیری عمیقتری منجر میشود.
17. توانایی دانشآموزان را در اینکه بتوانند موقعیتها را از منظر دیگران ببینند افزایش میدهد (توسعه همدردی). دانشآموزانی که بهصورت مشارکتی کار میکنند، تشویق میشوند از یکدیگر سؤال کنند، درباره موضوعات بحث و نظرات و دیدگاههای دیگران را بررسی کنند. درک دانشآموزان از اختلافات فردی و اختلافات فرهنگی بین خودشان افزایش مییابد. هنگامی که دانشآموزان در محیطهای حمایتکننده کار میکنند و مهارتهای گروهی را یاد میگیرند، نسبت به نظام رقابتی بدون تعامل که به کارهای انفرادی دانشآموزان بها میدهد تا تلاشهای گروهی، بیشتر مستعد میشوند که دیدگاههای متفاوت را بپذیرند.
18. در دانشآموزان، نسبت به معلمان، مدیر و سایر افراد مدرسه نوعی نگرش مثبت ایجاد میکند، چرا که دیگر معلم همه فعالیتها را بهتنهایی انجام نمیدهد و یادگیرندگان نیز در این فرایند دخیل هستند.
19. اضطراب کلاسی بهطور معناداری کاهش مییابد. در کلاس سنتی، هنگامی که معلم از دانشآموزی میخواهد به کل کلاس توجه کند، هر جواب نادرست یا هر اشتباهی را کل کلاس بررسی میکند. چنین تجربههایی دستپاچگی و اضطراب را بیشتر دانشآموزان تولید میکند. در مقابل، در محیط مشارکتی، وقتی دانشآموزان در گروه کار میکنند، توجه و تمرکز بین گروه پخش میشود. وقتی سؤالی به کلاس ارائه میشود، نشاندهنده کار کل گروه است. بنابراین فرد مورد انتقاد قرار نمیگیرد.
جمعبندی
استفاده از فعالیتهای یادگیری تعاملی در تدریس قدرت تفکر و اندیشیدن را در دانشآموزان افزایش میدهد. فعالیتهای یادگیری تعاملی جنبهای از روش یادگیری مشارکتی هستند که علاوه بر تمرکز بر رشد فکری و آزاداندیشی دانشآموزان، بر جنبههای اجتماعی آنان نیز توجه دارند. هسته اصلی تدریس، طراحی و تشکیل محیطهای مناسب تعامل فرایندی و نحوه یادگیری دانشآموزان است و این طراحی باید بهنحوی انجام گیرد که از تمامی جنبههای آموزشی و پرورشی دانشآموزان پشتیبانی کند. با استفاده از فعالیتهای یادگیری تعاملی میتوان جو و سازمان پویا و فعالی را در کلاس درس راه انداخت که علاوه بر یادگیری و یادداری بیشتر دانشآموزان، تعامـلات آنها با سایـر دانشآمـوزان سبب افزایش علاقه و انگیزه نسبت به یادگیری شود.
منابع
1. امامی، ح. و اقدسی، م.، آسوشه، ع. (1388). یادگیری الکترونیکی در آموزش پزشکی. پژوهش در پزشکی. 2، 33، 1021-111.
2. آقازاده، م. (1390). راهنمای روشهای نوین تدریس (بر پایه پژوهشهای مغزمحور، ساختگرایی، یادگیری از طریق همیاری، فراشناخت). آییژ. تهران.
3. بیابانگرد، اسماعیل. (1384). روانشناسی تربیتی. ویرایش. تهران.
4. پاکدل، ل. (1393). مقایسه اثربخشی روش تدریس فعال و سنتی بر پیشرفت تحصیلی دانشآموزان در درس کارآفرینی مقطع متوسطه. مرکز آموزش عالی شهید دکتر آیت نجفآباد.
5. شهر تاش، ف. (1384). مبانی نظری و مهارتهای آموزش علوم. چاپ و نشر کتابهای درسی ایران. تهران.