برنامه درسی و اجرای آن در محیط آموزشی با مشارکت همه دست‌اندرکاران امر آموزش صورت می‌گیرد. در این میان نقش مدیران مدارس به عنوان رهبر برنامه درسی بسیار مهم و حیاتی است. رهبر برنامه درسی است که مشخص می‌کند چگونه می‌توان معلمان و دیگر دست‌اندرکاران امر تعلیم‌وتربیت را در کار اجرای برنامه‌درسی درگیر کرد و به اهداف تعیین شده دست یافت. علی محبی دکترای برنامه‌ریزی درسی دارد و در حال حاضر رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزشوپرورش است. با عنایت به تجربه و مسئولیت وی در زمینه تولید مواد و بسته‌های آموزشی گفت‌وگویی را با ایشان انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.
مدیر مدرسه به‌عنوان رهبر برنامه درسی را چگونه تعریف می‌کنید؟
تعریف مدیر مدرسه از برنامه درسی به تعریف مدرسه و اهداف آن بستگی دارد. اگر مدرسه را نهاد متولی آموزش و مسئول اصلی تحقق اهداف برنامه درسی بدانیم، به‌طور طبیعی مدیر مدرسه رهبر برنامه درسی یا همان رهبر تربیتی و آموزشی، معلمی است مؤمن، خلاق و اهل تفکر و تدبیر، مشارکت‌پذیر و دارای صلاحیت‌های حرفه‌ای برای ایجاد هماهنگی و بسترساز تحقق اهداف برنامه درسی. مدیر مدرسه کسی است که مسئولیت خلق موقعیت‌های تربیتی و آموزشی، و تدوین، اجرا و ارزشیابی برنامه درسی در سطح مدرسه را برعهده دارد و محیط یادگیری را برای شکوفایی استعداد و گرایش‌های فطری دانش‌آموزان تأمین می‌کند و توسعه می‌دهد.
برای اینکه مدیر بتواند برنامه درسی یا به‌عبارت دیگر محتوایی را که سازمان پژوهش تولید می‌کند، درست مدیریت و هدایت کند، چه توصیه‌هایی دارید؟
اولین شرط موفقیت در این کار، شناخت دقیق رسالت خود و اشراف بر برنامه درسی و شناخت آن است. به دنبال آن هم ارتقای توانمندی و صلاحیت‌های حرفه‌ای، متناسب با مأموریت بزرگی که برعهده دارد.
دوم، ارتباط و تعامل هدفمند و اثربخش با تمام ارکان تعلیم‌وتربیت و کنشگران اصلی برنامه درسی، یعنی معلمان، مدیران و والدین دانش‌آموزان و تدارک برنامه‌های کاربردی برای ایفای مطلوب نقش هر کدام و نیز نظارت و کنترل دقیق و برانگیزاننده فعالیت‌های آنان.
سوم، ایجاد بستر و محیط مناسب برای خلق موقعیت‌های متنوع یادگیری و تنوع‌بخشی به روش‌های یاددهی‌یادگیری فعال، متناسب با ویژگی‌های رشدی دانش‌آموزان و محتوای درس‌ها و واحدهای یادگیری.
چهارم، انعکاس و انتقال عکس‌العمل معلمان، دانش‌آموزان و والدین درباره محتوای درس‌ها به سازمان. سازمان را در بهبود و ارتقای مداوم بسترهای تربیت و یادگیری کمک کنند.
در حال حاضر مدیران یا معلمان مدرسه در تولید محتوای درسی و آموزشی چه نقشی دارند؟
متأسفانه نقش معلمان در تولید محتوای درس‌ها بسیار ضعیف و در حد صفر است. قبلاً گروه‌های تحلیل محتوا در استان‌ها و مناطق فرصت خوبی برای مشارکت مدرسه و معلمان بودند. با حذف این جایگاه، ارتباط ساختاری سازمان با استان‌ها در مناطق قطع شد و در حال حاضر معلمان در شورای برنامه‌ریزی درسی گروه‌های پژوهش و برنامه‌ریزی سازمان و نیز اعتباربخشی محتواهای تولیدشده، آن هم به تعداد بسیار محدود، شرکت می‌کنند.
شما به‌عنوان معاون برنامه‌ریزی و تألیف سازمان برای رفع این محدودیت چه تمهیدها و تدبیرهایی داشتید؟
سازمان با توجه به تأکید اسناد تحولی به افزایش نقش مدرسه در برنامه درسی و کاهش تمرکز، برنامه‌هایی را آغاز کرده است، از جمله:
عملیاتی‌کردن راهکار 5-5 سند تحول مبنی بر واگذاری بخشی از برنامه‌ریزی درسی به مناطق و مدرسه‌ها از طریق طرح برنامه ویژه مدرسه (بوم). اگرچه به دلیل اختصاص‌نیافتن بخشی از زمان رسمی به این کار، هنوز تغییر اثربخشی روی نداده است. قرار است در برنامه درسی جدید سازمان این مشکل حل شود و بخشی از ساعات هفتگی به برنامه ویژه مدرسه اختصاص یابد.
پی‌گیری برنامه چند تألیفی که شیوه‌نامه آن تدوین و به تصویب شورای هماهنگی علمی سازمان هم رسیده است. ان‌شاءالله قرار است سازمان استانداردها و ضوابط تألیف کتاب‌های درسی را تدوین کند و طی فراخوانی، برای تألیف از معلمان و مؤسسات تربیتی و آموزشی موفق استفاده کند.
تدوین و تصویب آیین‌نامه گروه‌های پژوهش و برنامه‌ریزی درسی سازمان. در این آیین‌نامه نماینده معلمان، دانش‌آموزان و والدین عضو اصلی شورا هستند و در طراحی و تدوین تمام برنامه‌های سازمان مشارکت خواهند کرد.
راه‌اندازی سامانه مشارکت‌دهی معلمان و مدیران مدرسه‌ها و والدین در تولید بسته‌های تربیت و یادگیری و اعتبارسنجی آن‌ها. البته راه‌اندازی این سامانه از برنامه‌های سازمان است که در آینده محقق خواهد شد.
برگزاری جشنواره تولید محتوای الکترونیکی برای تولید اجزای مکمل کتاب‌های درسی. این جشنواره امسال برای اولین بار اجرا شد و استقبال خیلی خوبی از آن صورت گرفت. معلمان بیش از 15000 محتوای الکترونیکی را تولید و در سامانه بارگذاری کردند.
مهم‌ترین قوت و ضعف سازمان در مشارکت معلمان و مدیران مدرسه در تولید محتوا چیست؟
به نظر بنده مهم‌ترین فرصت و قوت تأکید اسناد تحولی و اراده مدیران عالی و میانی سازمان بر کاهش تمرکز در برنامه درسی و مشارکت‌دهی معلمان و مدرسه‌ها در طراحی و تدوین برنامه‌های درسی و تولید بسته‌های تربیت و یادگیری است. مهم‌ترین ضعف هم مقاومت بدنه کارشناسی، به دلیل عادت به فرهنگ تمرکزگرایی در سازمان است.
در جریان مشارکت‌پذیری بیشتر سازمان پژوهش چه فرصت‌ها و تهدیدهایی وجود دارند؟
فرصت‌ها زیادند؛ از جمله: مبانی و اسناد قانونی کار (تأکید سند تحول بنیادین آموزشوپرورش و سند برنامه درسی ملی)؛ وجود ظرفیت‌های بالایی مثل معلمان حرفه‌ای و توانمند و مؤسسات تربیتی و آموزشی علاقه‌مند و حرفه‌ای؛ اراده و تأکید نهادهای حاکمیتی و حمایت آنان.
تهدیدها هم عبارت اند از: نگاه تجاری بعضی مؤسسات آموزشی؛ فرهنگ رقابتی حاکم بر نظام آموزشی به دلیل آزمون سراسری که تربیت تمام‌ساحتی را با مشکل مواجه کرده است؛ ضعف توانمندی حرفه‌ای بعضی مدرسه‌ها و معلمان؛ ضعف ساختار و سامانه‌های اجرایی و نظارتی.
به‌عنوان معاون برنامه‌ریزی و تولید محتوای سازمان پژوهش از مدرسه‌ها و والدین دانش‌آموزان چه انتظاراتی دارید؟
انتظارم از مدیران این است که به معنای واقعی خود را رهبر برنامه‌های درسی و تربیتی بدانند و متناسب با آن ایفای نقش کنند. همواره از سازمان مطالبه‌گری داشته باشند و برای ایجاد مدرسه‌ای با ویژگی‌هایی که برنامه درسی ملی بیان کرده است، نهایت تلاش خود را به کار گیرند.
از والدین گرامی هم انتظار دارم ضمن تعامل و ارتباط خوب با مدرسه، نقش‌های خود (حمایتی، مشارکتی، سیاست‌گذاری در طراحی محیط یادگیری و یادگیرندگی در زمینه نظارت صحیح، روش‌های صحیح اجرای برنامه درسی، اصول صحیح ارزشیابی) را در اجرای برنامه درسی و نیز ارزشیابی از آن در کنار معلمان به نحو مطلوب ایفا کنند.