منتقدانه فکر کنیم
تفکر انتقادی یا تفکر نقادانه1 برخلاف تصور عموم به‌معنی انتقاد یا عیب‌جویی‌کردن نیست. نقادی این امکان را می‌دهد که موقعیتی را بر اساس همه‌ی حقایق و اطلاعات موجود درک کنیم. تفکر انتقادی موجب می‌شود حقایق، داده‌ها و سایر اطلاعات مرتب و سازمان‌دهی شوند، مسئله بر اساس آن‌ها بررسی شود و در نهایت راه‌حل‌های مؤثری به دست آیند. با این نگاه، حقایق و اطلاعات مربوط به مسیر یادگیری در کلاس شما چگونه است؟ آیا نشانه‌ها مؤید این هستند که طراحی آموزشی بی‌نقصی در اختیار دارید یا لازم است در برخی موارد اصلاحاتی داشته باشید؟
خرده‌مهارت‌های تفکر انتقادی
تفکر انتقادی در دسته‌ی مهارت‌های زندگی قرار دارد و شامل مجموعه‌توانایی‌هایی است که هریک مبنای شکل‌گیری و تقویت نقادی است. گستردگی این مهارت به‌گونه‌ای است که در برخی خرده‌مهارت‌ها با دیگر توانایی‌های زندگی آمیختگی دارد. در جدول شماره 1به مهارت‌های فرعی مرتبط با تفکر انتقادی اشاره شده است. برای مطالعه‌ی بیشتر، منابع پیشنهادی در رمزینه توصیه می‌شود.
تأمل، یار انتقاد
در فرایند یاددهی‌یادگیری، معلم بازوی اولِ نقادی است. او می‌تواند از طریق توانایی حرفه‌ای خود، کلاس درس و فرایند آموزشی را نقد و بررسی کند و صرفاْ نیازی به رسیدن روزهای پایانی سال تحصیلی ندارد. در نقطه‌ی مقابل، اتفاقاْ لازم است معلم بتواند با تب‌سنجی مداوم جریانات آموزشی، از آنچه در حال انجام است، اطمینان حاصل کند و گام بعدی را با قدرت و قوت بیشتری بردارد. تدریس تأملی از جمله‌ی این حرفه‌مندی‌هاست.
تدریس تأملی فرایندی است که در طول آن معلم درباره‌ی آنچه در کلاس انجام داده یا مشغول ارائه‌ی آن است، تفکر می‌کند. این فرایند شامل تجزیه‌و‌تحلیل تمام روندی است که معلم به‌منظور ایجاد یادگیری در دانش‌آموزان طی می‌کند.
بررسی این روند و تفکر و تأمل در آن با تکیه بر برخی پرسش‌های اساسی صورت می‌گیرد. این پرسش‌ها غالباًْ بر اجزا و بخش‌های گوناگون و مؤثر بر فرایند یاددهی‌یادگیری مبتنی هستند. برای نمونه دو پرسش صفحه‌ی بعد از پرتکرارترین و مهم‌ترین مواردند:
انتقاد بدون معطلی
به‌منظور تکمیل رویه‌ی بررسی، نقادی و اثرگذاری بر طراحی آموزشی، معلم می‌تواند مواردی را به‌صورت دوجانبه از سوی خود و نیز دانش‌آموزان در کلاس درس دنبال کند و در نظر داشته باشد. این اطلاعات ناب نتایج فوری را برای تغییر مسیر معلم به همراه دارد.
مثال‌های جدول شماره 2 راهنمای خوبی برای حصول این نتیجه هستند.
در آینه مخاطب
شما هم در دوران تحصیل خود صندوق‌های نظرخواهی را به‌خاطر دارید که به‌طور معمول در سالن مدرسه قرار داده می‌شدند؟ از دیرباز دریافت نظرات دانش‌آموزان و مخاطبان به‌صورت ناشناس مطرح بوده است و برای اینکه دانش‌آموزان بتوانند بدون نگرانی از شناسایی خود نقادانه به بررسی و نظردهی بپردازند، شیوه‌هایی به کار می‌رفت. اما امروزه دیگر نیازی به این عملیات نیست، زیرا انتقاد و بررسی‌های نقادانه یکی از روش‌های حرفه‌ای در پیشبرد کلاس درس و فرایند یاددهی‌یادگیری است. ازاین‌رو بهره‌مندی و تکیه بر نقادی بسیار ارزشمند و از نقاط قوت در طراحی آموزشی است. به نمونه‌های زیر توجه کنید.
اعلام وضعیت
درخواست معلم از دانش‌آموزان برای اعلام وضعیت یادگیری یا احساس و برداشت خود از کلاس و رخدادهای آن، یکی از شیوه‌های نقادی است. ممکن است این کار از طریق پرسش شفاهی صورت گیرد. برخی معلمان نمادهایی را برای اعلام وضعیت توسط دانش‌آموزان تعیین می‌کنند و از همین طریق به شناسایی و بررسی روند می‌پردازند.
در آموزش مجازی، این اتفاق می‌تواند از طریق نظرسنجی الکترونیک صورت گیرد و در کمترین زمان، نظرات مربوط به دانش‌آموزان به‌صورت نمودار دریافت و مشاهده شود. برای این منظور می‌توانیم از دریافت نظرات، بدون مشخص‌بودن نام هر دانش‌آموز، بهره‌مند شویم. اما ارزشمندی این قبیل اقدامات وقتی است که معلم تلاش کند تا به دانش‌آموزان شیوه‌ی نقادی را آموزش دهد و در عین حال از آن‌ها درباره‌ی مواردی سؤال کند که در حیطه و محدوده‌ی دانش و توانایی‌شان است.
بارش فکری
از دیگر مواردی که موجب می‌شود نظرات دانش‌آموزان همراه با راه‌حل‌های پیشنهادی به دست آید، بهره‌مندی از روش بارش فکری یا ایده‌گرفتن از آن است. در چنین شرایطی دانش‌آموزان در یک گفت‌وگوی کلاسی شرکت می‌کنند و پیرامون یک موضوع به ارائه‌ی نظرات خود می‌پردازند. برای مثال معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد درباره‌ی چنین سؤال یا جمله‌ی ناتمامی نظر دهند:
چه کاری انجام دهیم تا کلاس شادتری داشته باشیم؟
اگر می‌توانستید چیزی را در کلاس تغییردهید، ......
مجموع نظرات دریافتی به معلم کمک می‌کند بررسی دقیق‌تری از روند کلاسی داشته باشد.
دنیای تازه؛ یادگیری منتقدانه
از جمله ضرورت‌ها در فرایند یاددهی‌یادگیری این است که معلم با اصلاح و غنی‌سازی این فرایند زمینه را برای یادگیری آسان و عمیق دانش‌آموزان فراهم آورد. این موضوع نیازمند آن است که علاوه بر معلم، دانش‌آموزان نیز درباره‌ی یادگیری خود تأمل و با نقادی، مسیر یادگیری را تحلیل و بررسی کنند. از این اقدام می‌توان با عنوان «یادگیری تأملی» یاد کرد.
بدین طریق دانش‌آموزان نیز در روند یادگیری تأمل می‌کنند، فعالیت یادگیری خود را بررسی کرده و شیوه‌های اصلاحی را همان زمان به کار می‌گیرند. با یادگیری تأملی، دانش‌آموزان می‌توانند درباره‌ی یادگیریِ خود آگاهی بیشتری کسب کنند و در حین یادگیری، تغییرات سودمندی را ایجاد کنند. معلمان در کنار دانش‌آموزانی که اهل تأمل و تفکرند، نتیجه‌ی یادگیری اثربخش را محقق می‌کنند.
پی‌نوشت
1. Critical thinking