تماشای ایوان بلندبالای رنگارنگ از کاشی یک آرامگاه یا گنبد بزرگ پوشیده از کاشی یک مسجد همیشه ما را از لذت تماشا لبریز کرده است. اما این لذت وقتی با تحسین و شگفتی همراه می‌شود که به آن چشم‌انداز نزدیک می‌شویم. اینکه یک سطح وسیع از یک بنا با قطعه‌های بسیار ریز کاشی پوشانده شده باشد، می‌تواند شگفت‌انگیز باشد. کاشی‌کاران ایرانی در طول تاریخ برای تزئین نمای بیرونی یا داخلی بناها از روش‌های متفاوتی استفاده کرده‌اند.
یکی از تحسین‌برانگیزترین این روش‌ها «کاشی معرق» است. در این روش سطح بنا را، مانند یک پازل بزرگ، با کنار هم قراردادن خرده‌کاشی‌های رنگی تزئین می‌کنند. هر گل یا هر بخش از یک طرح از قطعه‌های ریز کاشی تشکیل می‌شود. این روش در دوره‌ای چنان محبوب بود که شهرهای ایران پر از کارگاه‌های کوچک و بزرگ کاشی‌سازی معرق شدند. شاید اگر این روش کُند و زمان‌بر نبود، کاشی‌کاران برای پوشاندن سطح بناها به فکر روش‌های دیگر نمی‌افتادند. با این حال کاشی معرق آن‌قدر پرطرفدار است که هنوز هم می‌توان کارگاه‌های کاشی‌تراشی را در گوشه و کنار شهرهایی چون اصفهان، تبریز، کرمان، قم و تهران دید. کارگاه‌هایی که در آن‌ها کاشی‌تراشان تیشه به دست مشغول تولید قطعات ریز کاشی معرق هستند.
تیشه بر کاشی
اصلی‌تـرین وسیلـه کـار کاشی‌تراشـان معرق تیشه‌هـای نـوک‌تیز است. شاید این کار بعضی‌ها را به یاد قندشکستن بیندازد، اما شکستن قند با قندشکن کجا و تراشیدن کاشی با تیشه کجا. کاشی‌تراشان ابتدا بخش‌های اضافی دور طرح را می‌تراشند تا به لبه‌های طرح طراحی‌شده توسط طراح برسند. از اینجا به بعد هر ضربه اشتباه ممکن است گلی را ناقص کند و یا کاشی را بشکند. آن‌ها با همین تیشه‌های نوک‌تیز باید حتی بخش‌های کوچکی را از داخل یک گل بیرون بکشند.
ابزار امروزی
اگر چه بعضی از ابزار کار کاشی‌تراشان هنوز همان ابزار ابتدایی این کار است، اما دستگاه‌های امروزی، مانند این مته برقی، در بخشی از مرحله‌های کار به کمک صنعتگران آمده‌اند. کاشی‌تراشان از مته برقی برای سوراخ‌کردن بخش‌های میانی گل و یا طرح‌ها استفاده می‌کنند. اما مته برقی هم نمی‌تواند به دقتِ تیشه، کنج‌های طرح را خالی کند، پس کاشی‌تراش پس از مته‌کاری باید دوباره دست به تیشه شود و کار را تمام کند.
همنشینی رنگ‌ها
پس از اینکه قطعه‌های رنگارنگ کاشی تراش خوردند، کاشی‌تراشان آن‌هـا را مانند جورچین کنار هـم می‌چینند تـا گـل‌ها و اسلیمی‌ها جان بگیرند و آمـاده نصب شوند. وقتی قطعه‌ها در هـم می‌نشینند، تازه مشخص می‌شود که کاشی‌تراش کـارش را به بهترین شکل انجام داده یا جایی تیشه‌ای را بی‌دقت بر کاشی فرود آورده است. یکی از بخش‌های کار، سمباده‌زدن لبه‌های قطعه‌های ریز کاشی است تا خط‌ها نرم شوند و قطعه‌ها به‌راحتی سر جای خود قرار بگیرند.
معرق یا هفت رنگ
برای سر در آوردن از کار کاشی‌کاران باید به سطح کاشی‌کار شده نزدیک شد. گاهی کاشی‌کاران سطح را با کنار هم قراردادن قطعه‌های مربع شکلِ کاشی می‌پوشانند. در این روش که به آن کاشی هفت‌رنگ می‌گویند، روی هر کاشی 15 در 15 سانتی‌متری یا بزرگ‌تر، بخشی از طرح کشیده می‌شود. یک شیوه کار هم روشی است که کاشی‌کاران همین «مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان» انتخاب کرده‌اند و با خرده‌کاشی‌های معرق دیوار و طاق‌های مسجد را رنگارنگ کرده‌اند.
پایان کار
الـگوی کـار کـاشی‌تراشان نقشه‌هـایی است کـه طراح به آن‌هـا می‌دهـد. آن‌ها از هر طرح دو نسخه تهیه مـی‌کنند. یک نسخـه را شماره‌گـذاری مـی‌کنند، برش می‌زنند و شکل‌هـای برش‌خورده را روی سطح لعاب‌دار کاشی می‌چسبانند. بعد از تراشیدن کاشی، قطعه‌ها را روی نسخـه دوم طـرح می‌چینند و پشت کـار دوغـاب گـچ می‌ریزند. دیـگر اتصال قطعـه‌های آماده‌شده با گچ یا سیمان به سطح مورد نظر کار چندان سختی نیست.
منبع: https://elmnet.ir