مقدمه
تجربه‌هایی که ما در سال‌های اولیه در اختیار کودکان خود قرار می‌دهیم، در رشد آینده آنان تأثیرات زیادی دارد. هرقدر این تجربه‌ها پربارتر باشند، کودکان برای رشد و درک مسائلی که در طول زندگی به آن‌ها نیاز دارند، فرصت‌های بیشتری پیدا میکنند. بسیاری از مربیان تعلیـم‌وتربیـت خـودبه‌خـود از طیـف گسترده کاربردهـای خلاقیـت آگاهـی ندارند یا فقط اطلاعات مختصری در مـورد آن‌هـا دارند. توجه به پـرورش خلاقیت در دوره ابتدایی، به‌عنوان سال‌های طلایی رشد کودکان، نکته‌ای است که متأسفانه غالباً پژوهشگران نادیده می‌گیرند. در این نوشته اهمیت و پرورش خلاقیت از طریق بازی و اسباب‌بازی را مرور و بررسی خواهیم کرد.
جان دیویی، متفکر بزرگ مسائل تربیتی، اعتقاد دارد: «مدرسه باید خودانگیختگـی دانش‌آموزان را تشـویق کنـد. کار مدرسه نباید آموزش تبعیت و فرمان‌برداری باشد. بهتر است مدرسه فقط مقررات را محور کار قرار ندهد تا دانش‌آموزان فرصت بروز خلاقیت خود را داشته باشند.» در حالی‌که امروزه ایده‌های نوی کودکان، به‌واسطه غیرمعمول‌بودن، مورد بی‌اعتنایی و چه‌بسا استهزا قرار می‌گیرد و سرکوب می‌شود.
معلمان نیز به‌عنـوان مؤثرتریـن رکـن نظام تعلیم‌وتربیت در فرایند یاددهی و یادگیری و ایجاد تفکر خلاق در دانش‌آموزان نقش اساسی دارند. شخصیت و خلاقیت خود معلم و نگرش وی نسبت به موضوع، شیوه تدریس، سبک اداره کلاس، و استفاده از ابزارها و رسانه‌های آموزشی در پرورش تفکر خلاق و انتقادی در دانش‌آموزان بسیار مهم است، به‌طوری‌که اثر هیچ عامل دیگر، حتی برنامه درسی و مدیریت، با تأثیر نقش معلم برابری نمی‌کند، چرا که تأثیرگذاری آن هم مستقیم و هم غیرمستقیم است. در شیوه غیرفعال دانش‌آموز مصرف‌کننده علم و دانش است تا تولیدکننده آن. اندیشه‌ورزی جایگزین اندیشه‌آفرینی است. روش‌های سنتی و قدیمی آموزشی باید پیوسته جای خود را به روش‌های نو و خلاقانه بدهند که در آن خیلی چیزها از جمله محتوای کتاب‌ها، نگرش‌ها و روش‌ها باید تغییر یابند و دانش‌آموز و توجه به رشد استعدادهای فردی محور کار باشد. تحقیقات نشان داده است، نقش مثبت معلمان خلاق و روش‌های فعال تدریس در رشد قوای خلاقانه دانش‌آموزان مؤثرتر است.
یادگیری از طریق بازی و اسباب‌بازی
یکی از فعالیت‌های لذت‌بخش و سازنده برای همه، به ویژه برای کودکـان و نوجوانـان، بازی است. کودکـان از طریـق بازی‌هـا که با هیجـان همـراه است، زندگـی در دنیـای آینـده را تمرین میکنند. ویژگی‌های هر بازی و فایده‌های آن در رشد همه‌جانبه قوای ذهنی، جسمی، شخصیتـی و اجتماعـی کودک باعث شده است توجه تعداد زیادی از دست‌اندرکاران تعلیم‌وتربیت به چگونگی نقش آن در آموزش کودکان معطوف شود. بازی برای درمانگران وسیله مناسبی است تا به دنیای کودکان راه یابند و آن را بهتر بشناسند و به مشکلات آنان پی ببرند.
بر خلاف افکار عموم، یادگیری از طریق بازی و اسباب‌بازی فقط برای کودکان پیش‌دبستانی نیست. در کلاس‌های ابتدایی و متوسطه، فرصت‌های بازی تسلط کودکـان را بر مفاهیـم تحصیلـی افزایـش می‌دهنـد و انگیـزه یادگیری را ایجاد میکنند. در واقع، دو مورد از مهم‌ترین چیزهایی که بازی می‌تواند ایجاد کند، علاقه و انگیزه است. تشویق‌کردن دانش‌آمـوزان را در یادگیـری خود مشـارکت می‌دهد. برای مثال، انجام بازی‌های رومیـزی مـی‌تواند مفاهیم ریاضی را در عین ایجاد شایستگی اجتماعی تقویت کند. باشگاه‌های کتاب‌خوانی، داستان‌های نمایشی و سایر بازی‌های خواندنی، این احتمال را برای خوانندگانی که در حال تلاش هستند بسیار بیشتر میکنند تا پیشروی کنند و تسلیم نشوند. کاوش در طیف وسیعی از مواد چاپی و ابزارهای نوشتاری می‌تواند دانش‌آموزانـی را که از نوشتـن بیزارند درگیر و به آن‌ها کمک کنـد از یکدیگـر بیاموزند. علاوه بر این، بازی خلاقیـت و تخیل را تقویت می‌کند. مؤلفه‌های مهمی که ما را قادر میکنند با مسائل کنار بیاییم، از آن‌ها لذت ببریم و نوآور باشیم. سرگرم‌شدن با اسباب‌بازی فرصت‌هایی برای مشارکت فعال در یادگیری و تقویت قدرت خلاقیت دانش‌آمـوزان را در پـی دارد. اجـازه‌دادن بـه دانش‌آمـوزان برای چالش فعال با مطالب، مسائل، موضوعات و غیره، قدرت حل مسئله را در آن‌ها شکوفـا مـی‌کند و همیـن توانایـیِ حل مسئـله از نمودهای خلاقیت است (یونیسف، 2018).
بازی‌هـای آمـوزشی از جمله راهکارهایی هستند که استفاده از آن‌ها برای فعال‌کردن متعلمان و ایجاد خلاقیت در آن‌ها، یکی از مبـاحث اصلی و تخصصـی حـوزه آموزشی را تشکیل می‌دهد. بازی آموزشی یکی از موقعیت‌های یاددهی ـ یادگیری به شمار می‌رود و فعالیتی است سازمان‌یافته و همراه با قوانین مشخص که در آن دو یا چند دانش‌آموز برای رسیدن به اهداف آموزشـی از قبـل تعیین‌شده، در ارتباط با هم قرار می‌گیرند. بازی تحمیلی نیست و باید معیارهایی داشته باشد: نخست آنکه با ویژگی‌ها، نیازها و توانایی‌های کودکان متناسب باشد. دوم، به تقویت و دقت و تمرکز و عکس‌العمل به‌موقع و پرورش خلاقیت توجه داشته باشد. سوم، فعالیت‌ها و رفتارهای موجود در آن، تعبیر منطقی (معنی و مفهوم) داشته باشند؛ چهارم، بین بخش‌های گوناگون بازی رابطه منطقی وجود داشته باشد. پنجم، به گونه‌ای طراحی شود که بر اعلام برنده و بازنده تأکید زیادی نشود (روژه کای‌یوا، به نقل از داودی، ۱۳۸۹).
اسباب‌بازی و خلاقیت
اغلب اسباب‌بازی‌ها در سطوح گوناگونی خلاقیت کودک را تحریک یا تقویت مـی‌کنند. اما اسباب‌بازی‌هایـی که کودک را به ترسیـم یا طراحی تشویق میکنند تأثیرگذارترند. رنگ‌های انگشتی و تخته‌های رسم مگنتی از دیگر نمونه‌هایی هستند که به واسطه ترسیم، خلاقیت را پرورش می‌دهند. اسباب‌بازی‌های موزیکال نیز ابزاری فوق‌العاده برای یادگیری و تقویت خلاقیت در کودکان هستند. حال اگر خود کودک این اسباب‌بازی را سرهم کند یا بسازد، به بهترین مثال در این زمینه تبدیـل مـی‌شود. دسته دیگر بسته‌های صنایع‌دستی یا انواع کاردستی هستند که امکان سـاخت هـر چیـزی را به کـودکان می‌دهند. این بسته‌ها تمام وسایل موردنیاز برای پروژه صنایع‌دستی را در خود دارند. خلاقیت به‌طور طبیعی برای بچه‌ها به وجود می‌آید. اسباب‌بازی‌هایـی که به کودک کمک مـی‌کنند خـود را ابـراز کنند، برای تشویق آن‌ها به انجام این کار عالی‌‌اند. کودکانی که مجـاز به خلاقیـت هستند، غالباً علاقه بیشتری به یادگیری دارند و در نتیجه به احتمال زیاد در مدرسه و زندگی بهترین عملکرد خود را دارند (ایزتی، 2018).
خلاقیـت با بازی آزاد افـزایش مـی‌یابد. بـر اساس تحقیقات آنتونی پلگرینی، در نظرگرفتن وقت بازی برای دانش‌آموزان در طول زمان مدرسـه، توجـه آن‌هـا را به وظایـف شناختی به حداکثر می‌رساند. دانش‌آموزان پس از بازی با اسباب‌بازی، در مقایسه با دانش‌آموزانی که تمرینی ساختاریافته را دنبال کردند، فعالیت‌های خلاقانه پیچیده‌تری انجام می‌دهند. در یک تحقیق، پنجاه و دو دانش‌آموز انگلیسی شش تا هفت‌ساله به‌طور تصادفی در دو گروه قرار گرفتند. گروه اول اجازه داشتند به مدت 25 دقیقه بازی کنند، در حالـی‌که گروه دیگر متنی را از روی تخته رونویسی کردند. سپس از همه کودکان خواسته شد با استفـاده از طیف کنتـرل‌شـده‌ای از کاغذهای رنگی و وسایل ساخت کاردستی، اثری خلاقانه بسازند. ده داور کیفیـت خلاقیـت کار حاصل را ارزیابی کردند. طیـف رنگ‌هـا و تعداد کل قطعاتـی که هر کودک استفاده کرد، ثبت شد. نتایج نشان داد، دانش‌آموزانی که بازی کرده بودند، آثار خلاقانه‌تری تولید کرده‌اند (گولد استاین، 2012).
نقش معلم در پرورش خلاقیت
معلمی را در نظر بگیرید که کلاس خود را به انواع وسایل آراسته و تمام خلاقیت خود را در ارائه محصولات آموزشی خود در کلاس فراهم کرده است و دانش‌آموزان خود را بین وسایل رها کرده و آن‌ها به جست‌وخیز در بین وسایل می‌پردازند و معلم از شیوه‌های جدید آموزش خود در بین شاگردان خوش‌حال است. آموزش در نزد اوست و بیشترین لذت را با خود دارد، اما به نظر می‌رسد جای یک سؤال مهم در این میان خالی است. خلاقیت نزد کدام یک از دو سوی آموزش است؛ معلم یا شاگرد؟ و پاسخ آن البته یک جواب است: در نزد معلم است. همه‌چیز در جهت خلاقیت معلم است تا کودک. او هر روز ابزارها و روش‌هایی را خلق می‌کند و کودکان تنها مصرف‌کنندگان آن ابزارند، بدون آنکه در تفکر، ساخت یا خلق آن سهمی داشته باشند. بیشتر شبیه مجریان خوبی هستند که نقش خود را خوب بازی میکنند تا اینکه نقش‌آفرین باشند. البته ناگفته نماند، والدین در پس این جریان از همه راضی‌ترند؛ آن هم به‌دلیل آنکه معلم در ارائه آموزشی موفق تلاش خود را کرده است. سؤالی که اینجا مطرح می‌شود آن است که صرف داشتن کلاسی آراسته به ابزارهای معلمی توانمند، کودکی خلاق خواهد ساخت؟
در اینجا شاید معرفی تمرینی ساده از خلاقیت که واقعاً در جهت خلاقـیت دانش‌آمـوزان است، خالـی از لطف نباشـد (این فعالیت را می‌توان با آجر‌‌های پلاستیکی یا بلوک‌های لگو انجام داد).
نام فعالیت: این چیه؟! (10 تا 20 دقیقه)
کودکان یاد می‌گیرند:
به نوبت کار کنند و منابع خود را به اشتراک بگذارند.
از تخیل و تفکر خلاق استفاده کنند.
به کلماتی که در جملات به هم متصل می‌شوند یا چیزی را توصیف میکنند توجه کنند.
فعالیت پایه
1. در گروه‌های کوچک، به دانش‌آموزان یک تاس داده می‌شود.
2. دانش‌آموز (بازیکن) اول تاس می‌اندازد و با همان تعدادی که تاس نشان می‌دهد، آجره برمی‌دارد و مدلی را می‌سازد.
3. مدل و تاس را به دانش‌آموز بعدی داده می‌شوند که تاس بیندازد و به تعدادی که مشخص می‌شود، آجره به مدل نفر قبلی اضافه کند.
4. این کار تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که هر یک از دانش‌آموزانِ گروه حداقل یک بار حرکت‌های فعالیت را انجام داده باشد.
سؤالات راهنما (برای معلم)
- در پایان دور، مدل شما چگونه است؟
- چگونه می‌توانید با هم درباره ساختن مدل تصمیم بگیرید؟
- چه دلایلی باعث شد دست به ساختن این مدل بزنید؟
فعالیت تکمیلی (30 تا 40 دقیقه)
ارائه دو مدل به یکدیگر
مراحـل 1-4 این فعالیت را کامل کنید.
5. هـر دو گـروه مدل‌هـایـی را که ساخته‌اند به یکدیگر نشان می‌دهند و ساخته خود را برای گروه مقابل توضیح می‌دهند.
سؤالات راهنما (برای معلم)
- چه اتفاقی افتاد؟ آیا می‌توانید با هر دو مدل خود داستان بسازید؟
جمع‌بندی
خلاقیت بخشی از قدرت تفکر است که به کودک آموزش داده می‌شود. این بخش بسیار حساس است و بهتر است از ابتدا بدانیم در مواجهه با کدام رویکرد تدابیر آموزشی انتخاب می‌شوند. موضوع مهم در خلاقیت، آموزش تفکر است. پس برای آموزش تفکر کشف، شهود و ابداع کودک از همه‌چیز مهم‌تر است. در نتیجه، آنچه اهمیت پیدا می‌کند، فرایند آموزش است نه نتیجه. بر خلاف آنچه عموم مردم فکر میکنند، استفاده از بازی و اسباب‌بازی تنها برای دوره پیش‌دبستانی نیست، بلکه در دوره‌های ابتدایی و متوسطه نیز می‌توان از آن به‌عنوان ابزاری هدفمند استفاده کرد؛ حال چه هدفی بهتر از پرورش و تقویت خلاقیت در دانش‌آموزان. به یاد داشته باشیم، خلق فرصت‌های بازی بر تسلط و تمرکز دانش‌آموزان بر مفاهیم درسی می‌افزاید و در نتیجه تأثیر مثبتی در علاقه و انگیزه آن‌ها خواهد داشت. قطعاً در کلاسی که دانش‌آموزان آن با علاقه و انگیزه فعالیت میکنند، خلاقیت نیز در محتوای درسی جای خود را پیدا خواهد کرد.
منابع
1. روژه کای‌یوا. انسان و بازی (1389). ترجمه مهدی داودی. انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
2. Goldstein, J. (2012). Play in children's development, health and well-being. Brussels: Toy Industries of Europe.
3. Izzaty, R. E. (2018). Happiness in early childhood. Psychological Research and Intervention, 1(2), 64-77.
4. United Nations Children’s Fund (UNICEF). (2018). Learning through play Strengthening learning through play in early childhood education programs. New York, USA. UNICEF.