بازی و یادگیری ریاضی
امـروزه تحقیقات نشـان داده‌اند، زمـانی که یادگیـری فعال باشد، دانش‌آموزان بهتر یاد می‌گیرنـد. یکی از روش‌هـای یادگیـری فعال، استفاده از بازی است. بازی در عین اینکه وسیله سرگرمی است، جنبه آموزندگی و سازندگی نیز دارد و در برخی موارد اشتغال کودک به بازی با ارزش‌تر از خواندن کتاب است. کودکان در خلال بازی‌ها، به‌ویژه بازی‌های آموزشی، به مفاهیم ذهنی جدیدی دسترسی پیدا می‌کنند و مهارت‌های بیشتـر و بهتـری کسب مـی‌کنند (جیحونی و موسوی، ۱۳۹۴). درس ریاضی نیز که همواره چالشی برای دانش‌آموزان است، با استفاده از بازی‌هـای آموزشـی توانستـه است با تلفیق یادگیری و سرگرمی، دانش‌آموزان را به یادگیـری ریاضـی راغب کند. تحقیقات پیشین ادعا می‌کنند، کلاس‌های ریاضی باید همراه طرح‌ها، بازی‌ها و فعالیت‌های مشابه پیش بروند. این نوع فعالیت‌ها باید در کلاس‌ها انجام شوند تا انگیزه دانش‌آموزان افزایش پیدا کند. وقتی دانش‌آموز انواع بازی‌ها را انجام دهد، بی‌آنکه اجباری در کار باشد، مهارت‌هایی را که برای خبره‌شدن در ریاضی لازم است، تمرین می‌کند. بازی‌های ریاضـی باعث مـی‌شوند دانش‌آمـوز ریاضـی را در طول زندگـی خود دوست داشتـه باشـد و آن را در طول زندگی به‌کار ببـرد. تدریس در قالب بازی‌های مورد علاقه کودکان، یکی از بهترین روش‌های تثبیت و تسـریع یادگیـری ریاضی است (جیحونی و موسوی، ۱۳۹۴). بدین ترتیب، با توجه به اینکه استفاده از بازی در یادگیری تأثیرگذار است، این مسئله برای پژوهشگر مطرح شد که نحوه ارائه بازی (آنالوگ و دیجیتال) چه تأثیری می‌تواند بر یادگیری درس ریاضی داشته باشد و آیا با بازی می‌توان یادگیری در درس ریاضی را بالا برد.
بازی‌ها، به‌صورت آنالوگ و دیجیتال، بخش زیـادی از فعالیت‌های روزانه کودکان در سنیـن گوناگون را پـر مـی‌کنند. بازی مهم‌ترین فعالیت کودکان است که رشد اجتماعی، احساسی، فیزیکی و یادگیری آن‌ها را در پی دارد. بازی در واقع شغل کودکان است. لیندا آکردولو (2000) استاد روان‌شناسی دانشگاه کالیفرنیا و نویسنده کتاب ذهن و نشانه‌های رشد کودک، می‌گوید: بازی پیشه کودکان است و به آن‌ها اجازه می‌دهد آزادانه به تجربه دنیای پیرامونشان و دنیای احساسات درونشـان بپـردازند. امروزه، با پیشرفت فناوری، بازی‌ها شکل‌های جدیدتری پیدا کرده‌اند و به شکل دیجیتال، واقعیت افزوده و واقعیت مجازی نیز نمود پیدا می‌کنند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند، بین ریاضیات مدرسه و ریاضیـات دنیـای اطراف کودکان که در زمینه‌های واقعی اجتماعی آموخته می‌شوند، شکاف وجود دارد. ریاضیات دنیای اطراف کودکان در صحنـه‌های واقعـی و برای هدف‌هـای واقعی یادگرفته می‌شود و ریاضیاتـی طبیعی به‌نظرمی‌رسد که برای بچه‌ها ملموس و معنادار باشد (پولیا، 1386).
بازی‌های آنالوگ
بازی‌های آنالوگ به بازی‌های رومیزی گفته می‌شود که روی سطحی از پیش طـراحی‌شده (کاغذی، پارچـه‌ای یا تختـه‌ای) انجام مـی‌شود. در این بازی‌ها مهـره‌ها یا ژتـون‌ها بر اسـاس قـوانین مشخصی روی صفحه بازی قرار می‌گیرند، حرکت داده می‌شوند یا از روی آن برداشته می‌شونـد. در بازی‌هـای آنالوگ غالبـاً اما نه همیشـه، بازیکن درگیر فرایندی می‌شود؛ چه با سایر بازیکنـان، با سیستم بازی یا با عواملی چون تصادفی، سرنوشت و شانس (براتویت و شرایبر 2009). هر کسی می‌تواند یک بازی آنالوگ طراحی کند. برخلاف بازی‌های ویدیویی سخت‌افـزاری که به تیـم‌های برنامه‌نویسـی عظیم با مجموعه‌های مهارتـی تخصصـی نیاز دارند. بازی‌های آنالوگ در دستـرس هستند و محققـان مطالعـات بازی غالبـاً از بازی‌هـای آنالوگ برای آموزش اصـول بازی استفـاده می‌کنند. از عمـل حذف مهره‌ها در شطرنج تا ساختـن شخصیـت در بازی‌هـای نقش‌آفرینی. اکثر بازی‌های آنالوگ از فرایندهـای فیزیکـی بصری (مانند حرکت توپ) برای تعریف این استفـاده می‌کننـد که چگونه اقدامات حالت بازی را تغییر می‌دهند. به ندرت پیش می‌آیـد که بازی‌هـای آنالوگ از سـازوکـار پیچیده یا مدار الکترونیکـی برای اجرای قوانین بازی استفاده کنند. بازی‌های آنالوگ در نهایت به طراحان اجازه می‌دهند مفاهیم و سیستم‌هایی را بررسی کنند که در غیر این صورت، پیاده‌سازی آن‌ها روی یک بستر دیجیتال غیرعملی یا دشوار است. به‌جای اینکه بازی‌های آنالوگ را به‌عنوان یک شکل بازی «خالص» تصور کنیم، تاریخچه‌ها، مسیرها و ظرفیت‌‌های خاص آن‌ها را می‌شناسیم (نه اوکی.2020).
بازی دیجیتال
بازی‌های دیجیتال غالباً توسط تیم برنامه‌نویسان برای بازی در رایانه، کنسول‌های بازی و دستگاه‌های تلفن همراه طراحی می‌شوند. یک رایانه (یا کنسول بازی) می‌تواند به طور متقاعد‌کننده‌ای طیف گستـرده‌ای از بازی‌هـا را فقـط با بارگیـری کد نرم‌افـزار و نمایش تصویرهای بصری تقلید یا شبیه‌سازی کند. بازی‌های پیاده‌سازی‌شده روی دستگاه‌هـای دیجیتـال کدهـای نرم‌افـزاری هستند و همچنین می‌توانند به سرعت و خودکار از طریق اینترنت منتقل شوند. بازی‌های دیجیتال واقعـی را می‌تـوان از طریق و‌بگاه‌ها یا بسترهای مجازی از راه دور بـازی کـرد. این به این دلیـل است که قوانین به وسیله هوش مصنوعی کنترل می‌شود و بازیکنان در نرم‌افزار بازی کاری جز حرکات ازپیش‌تعیین‌شده انجام نمی‌دهند (ایلوماکی، 2009)
بازی‌هایی با رویکرد تقویت مهارت‌های ریاضی
بازی Ticket to Ride
در این بازی هر بازیکن تعدادی مشخص واگن پلاستیکی بازی و یکرنگ در اختیـار دارد و باید با توجـه به کارت‌های قطاری که در بازی به دست می‌آورد و همچنین کارت‌های بلیطی که در اختیار دارد، شهرهای صفحه بازی را با واگن‌های قطار به هم متصل کند و بابت هر اتصال امتیاز بگیرد. هر چه این اتصال بزرگ‌تر و واگن‌هایی که استفاده می‌شوند بیشتر باشد، قاعدتاً امتیاز بیشتری به دست می‌آید. در طول این قرارگیری واگن‌ها، قانون‌های ریز و درشت بسیاری وجود دارند که باید رعایت شوند. این قوانین به توانایی انجام اعمال ریاضی در سطح چهـار عمـل اصلـی (جمع، تفریق، ضرب و تقسیم) نیاز دارد و بازیکن در طول مدت زمان بازی (30 تا 40 دقیقه) همواره می‌تواند امتیازهـای خود و رقیبـانش را محاسبـه کند تا بتوانـد برنده شود. لازم به ذکر است، نسخه بومی‌سازی‌شده این بازی در ایران با عنوان‌های لوکوموتیو و شاهراه نیز تولید شده است.
بازی Splendor
این بازی ترکیبی از کارت و سکه است و یکی از بهترین بازی‌ها در نوع خودش است. این را می‌شود از قرارگرفتن آن در یکی از جایگاه‌های بالای جـدول بازی‌هـای خانوادگـی متوجه شـد. اصـول بـازی خیلی آسان است. بازیکـن یا جواهـرات بر‌می‌دارد، یا اگـر تـرکیب مناسبی از جواهرات دارد، کـارت می‌خرد. هرچه بیشتـر کارت خریداری شود، شرایط به‌دست‌آوردن کارت‌های بعدی راحت‌تر می‌شود؛ مزیتی که برای تمام بازیکنان یکسان است. اما باید دقت کرد، کارت‌هایی که خریداری می‌شوند، ارزش یکسانی ندارند و به محاسبات پایه ریاضی نیاز دارند! این بازی در ایران با عنوان «کهربا» و در نسخه بومی‌شده با عنوان «گوهرنشان» عرضه شده است.
هر دو بازی معرفی‌شد هم به صورت آنالوگ (بازی رومیزی) و هم به‌صورت دیجیتال (موبایلی و رایانه‌ای) در دسترس هستند و سازوکار آن‌ها در هر دو حالت مشابه است.
تأثیر بازی‌های آنالوگ بر یادگیری ریاضی بیشتر است یا بازی‌های دیجیتال؟
نتایج به‌دست‌آمده از آزمون‌ها نشان می‌دهد، بازی بر یادگیری درس ریاضـی تأثیـر مستقیـم دارد و مـی‌تواند فرصت‌هایی برای یادگیری عمیق‌تر ایجاد کند. ما در این پژوهش از دو بازی استفاده کردیم که هم به‌صورت دیجیتال در بازار موجودند و هم به‌صورت مهره و صفحه می‌توان آن‌ها را تهیه کرد.
اگر چه هر دو نوع بازی (آنالوگ و دیجیتال) بر یادگیری دانش‌آموزان تأثیـر داشته‌اند، مـی‌توان به تفاوت بازی‌های آنالوگ با دیجیتال هم اشاره کرد. بازی‌های آنالوگ اهدافی پنهانی مثل همکاری، کار گروهی و تعاملات با دیگران را هم پوشش می‌دهند، اما بازی دیجیتال فردی است و دانش‌آموز را از محیط پیرامون جـدا می‌کند. در ضمن، استفاده از اسباب‌بازی‌های فیزیکی و آنالوگ در روستا و مناطق کمتر برخوردار کارگشاتر است.
در صحبت‌هایی که در حاشیه پژوهش با والدین و معلمان صورت می‌گرفت، آن‌ها از تعاملات دانش‌آموزان در بازی‌های آنالوگ راضی‌تر بودند و دلایلشان آن بود که دانش‌آموزان حین بازی آن‌ها را نیز درگیر فرایند بازی می‌کردند و سؤالات خود را می‌پرسیدند و در موارد غیر از کلاس هم با یکی از افراد خانواده مشغول بازی بودند.
جمع‌بندی
درس ریاضـی یکـی از چالش‌هـای اساسـی عده‌ای از دانش‌آموزان است و همواره یکی از راهکارهای پیشنهادی برای حل این مشکل، استفاده از بازی و تسهیل فرایند یاددهـی و یادگیـری ریاضی است. بازی‌ها به دو دسته کلی آنالوگ و دیجیتال تقسیم می‌شوند و هر دسته ویژگی‌هـای منحصر‌به‌فردی دارد. بازی‌هـای دیجیتال تنوع بیشتر و جذابیت‌هـای زیادی دارند، اما پژوهش‌ها نشان داده‌اند، دانش‌آموز با کمک ابزار بازی آنالوگ مباحث ریاضی را بهتر فرا می‌گیرد، چرا که تعامل فیزیکی با هم‌سالان و کار گروهی باعث می‌شود دانش‌آموزان از یکدیگر نیز بیاموزند.
منابع
1 شکوفه جیحونی، فرانک موسوی (1394). بررسی نقش بازی‌های آموزشی ریاضی بر میزان یادگیری و اشتیاق تحصیلی دانش‌آموزان ابتدایی. همایش ملی سیمای مدیریت آموزشی در عصر تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات. کرمانشاه. دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه، https://www.civilica.com/Paper-FEMICT01-FEMICT01_042.html.
2. پولیا، جورج (1386). چگونه مسئله را حل کنیم. ترجمه احمد آرام. انتشارات کیهان. تهران.
3. Vandewaetere, Mieke. (2013). Adaptivity in Educational Games: Including Player and Gameplay Characteristics.
4. Acredolo, Linda; Goodwyn, Susan. (2000). Baby Minds: Brain-Building Games Your Baby Will Love. Birth to Age Three.New York, NY. Bantam Books.
5. Ilmäki, Liisa; Kankaanranta, Marja. (2009). The Information and Communication Technology (ICT) Competence of the Young. Helsinki. University of Helsinki.
6. B Brathwaite, I Schreiber. (2009). Challenges for Game Designers. Boston. Course Technology.
7. Nayuki. (2020, March15.Analog vs. digital games [Web log message]. Retrieved fromhttps://www.nayuki.io/page/analog-vs-digital-games