انتخاب راهبردهای یاددهی‌یادگیری و روش‌های تدریس، متأثر از رویکردهای گوناگونی است که معلمان برای توسعه‌ی دانش، مهارت و نگرش دانـش‌آموزان به کار می‌گیرند. این امر شامل همه‌ی فنون متعددی است که برای تسهیل یادگیری در کلاس استفاده می‌شوند. در این مقـاله، ابتدا رویکردهای یاددهی‌یادگیری در کلاس‌های چندپایه و در ادامه انواع راهبردهای یاددهی‌یادگیری مبتنی بر این رویکردها معرفی می‌شود. این راهبردها شامل روش‌هایی است که انعطاف دارند و به معلم اختیار بیشتری می‌دهند.
رویکردهای یاددهی‌یادگیری در کلاس‌های چندپایه
الف) رویکرد آموزش مستقیم (توضیحی): در این رویکرد از روش توضیحی یا سخنرانی بهره گرفته می‌شود و به‌طور معمول در کلاس‌های چندپایه فراوان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این روش معلـم صحبـت می‌کند و دانـش‌آموزان گوش می‌دهـند. پس از سخنرانی معلم، دانش‌آموزان تکلیفهای فردی را کامل می‌کنند. نقش یادگیرنده در تدریس توضیـحی معمولاً منـفعل است، مگر زمانی که به سؤال‌های معلم پاسخ می‌دهد. از این روش برای توضیح، توصیف یا نشان‌دادن مهارت عملی، انتقال اطلاعات و روشن‌سازی مفاهیم استفاده می‌شود.
هنگام آموزش در کلاس‌های چندپایه، اگر موضوع موردنظر مشخص باشد، استفاده از رویکرد توضیحی امکان‌پذیر است، به‌شرط آنکه معلم مدت کوتاهی را صرف تشریح موضوع کند. توصیه می‌شود معلمان برای توضیح موضوع در یک پایه چند دقیقه وقت بگذارند. سپس اجازه دهند که دانش‌آموزان آن پایه تکلیفهای فردی خود را انجام دهند. در این هنگام معلم می‌تواند با پایه‌ی دیگر کار کند. در این رویکرد معلمان باید منابع را آماده کنند تا دانش‌آموزان بتوانند به‌طور مستقل کار کنند. با این حال یکی از محدودیت‌های مهم این رویکرد این است که امکان دارد، خودانگیز نباشد، زیرا دانش‌آموزان را به فعالیت و خلاقیت در یادگیری تشویق نمی‌کند (راهنمای عمل معلمان کلاس‌های چندپایه‌ی گامبیا، 2008).
ب) رویکرد آموزش غیرمستقیم (کاوشگری): کاوشگری به‌معنای پیداکردن اطلاعات و یافته‌های بیشتر در مورد چیزی است. در این روش به دانش‌آموزان فرصت داده می‌شود تا در مورد مفهومی خاص با راهنمایی معلم اطلاعات بیشتری پیدا کنند. دانش‌آموزان از طریق انجام‌دادن یاد می‌گیرند. آن‌ها می‌توانند مهارت‌هایی چون تفکر، طرح پرسش‌های واضح و روشن درباره‌ی موضوعات، شناسایی موضوع، شناسایی منابع اطلاعات، جست‌وجو، ثبت اطلاعات از منابع اولیه و ثانویه، مشاهده‌کردن، بررسی و تجزیه‌و‌تحلیل شواهد و مدارک، مقایسه و طبقه‌بندی اطلاعات، نتیجه‌گیری و استفاده از دانش برای حل مشکلات را یاد بگیرند. برخی از نمونه‌های روش‌های کاوشگری شامل انجام پروژه‌ها، نوشتن خلاق، گردش علمی و همچنین آزمایش و تجربه است. رویکرد کاوشگری به برنامه‌ریزی و آماده‌سازی دقیق توسط معلم نیازمند است (همان، ص30).
راهبردهای یاددهی‌یادگیریدر کلاس‌های چندپایه
به‌دلیل فرصت کمی که در کلاس‌های چندپایه برای هر پایه در یک جلسه‌ی آموزشی وجود دارد، لازم است معلم محیطی را برای یادگیری طراحی کند تا شرایط و موقعیتی را فراهم سازد که دانش‌آموزان بتوانند حداکثر استفاده را از زمان یک جلسه‌ی آموزشی ببرند. اتخاذ دو رویکرد توضیحی و کاوشگری به مدیریت زمان در کلاس‌های چندپایه کمک می‌کند. توجه به این نکته ضروری است که رویکردهایِ متفاوت برای سازماندهی فرایند یاددهی‌یادگیری به راهبردهای گوناگونی نیاز دارد. ضروری است معلمان برای تشخیص و برنامه‌ریزی راهبردهای مورداستفاده ابتدا این سؤال‌ها را از خود بپرسند:
- دانش‌آموزان در پایان درس باید بتوانند چه کاری انجام دهند؟ (اهداف و انتظارات)
- چه تجربه‌هایی از یادگیری باعث می‌شود دانش‌آموزان بتوانند به این اهداف برسند؟ (برنامه‌ها، فعالیت‌های یادگیری و ...)
- چقدر زمان نیاز است تا دانش‌آموزان بتوانند یاد بگیرند و به اهداف دست یابند؟
- چگونه معلم بر فرایندهای یادگیری نظارت می‌کند؟ (ارزشیابی)
- چگونه معلم مطمئن شود که دانش‌آموزان به اهداف یادگیری دست پیدا کرده‌اند؟ (ارزشیابی)
با پاسخ‌گویی به این سؤال‌ها راهبردهای متفاوتی را می‌توان انتخاب کرد.، برخی از این راهبردها برای کلاس‌های چندپایه عبارت‌اند از:
- راهبرد محوری، گروهی و ترکیبی؛
- راهبرد یادگیری مشارکتی؛
- راهبرد طراحی آموزشی مبتنی بر هدف مشترک؛
- راهبرد طراحی آموزشی تلفیقی بر مبنای مفاهیم همگن1 دوره اول و دوم ابتدایی؛
- راهبرد یادگیری و کلاس معکوس؛
- راهبرد طراحی بسته‌ی یادگیری خودآموز ویژه‌ی دانش‌آموزان دوره‌ی دوم ابتدایی؛
- آموزش راهبردهای یادگیری به دانش‌آموزان2 با رویکرد کمک به معلم در مدیریت زمان.
در شماره‌ی بعد راهبردهای «محوری، گروهی و تـرکیبی» را معـرفی خواهیم‌‌کرد.
پی‌نوشت‌ها
1. مفاهیم همگن مفاهیم اصلی و مشترک موجود در مواد درسی دوره‌ی اول یا دوم ابتدایی هستند. به‌گونه‌ای که در همه یا حداقل دو ماده‌ی درسی از چند پایه‌ی متعدد (دو پایه یا بیشتر) به آن پرداخته شود و مضمون مشخص و به‌نسبت محدود و قابل طراحی آموزشی برای یک واحد یادگیری داشته باشد.
2. منظور آموزش راهبردهایی به دانش‌آموزان است که به آن‌ها کمک می‌کند خودیادگیری با بسط و عمق بیشتری صورت بگیرد.
منابع
۱. آقا‌زاده، محرم، 1391، طرح پژوهشی «تحلیل وضع موجود اجرای برنامه‌ی درسی در کلاس‌های درس چندپایه و ارائه‌ی الگوی عملی کیفیت‌بخشی در این زمینه»، ص 13، تهران: دفتر تألیف کتاب‌های درسی ابتدایی و متوسطه نظری.
2. برنامه‌ی تفصیلی دوره‌ی پنج‌ساله‌ی ابتدایی، اداره‌ی کل مطالعات و برنامه‌ها، 1345، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی.
۳. ضیایی، رئوف، 1373، برنامه‌ریزی، تدریس و اداره‌ی کلاس‌های چندپایه (دوره‌ی کاردانی تربیت معلم ـ آموزش ابتدایی)، تهران: دفتر برنامه‌ریزی و تألیف کتب درسی.