تبیین مفهوم
معلم پژوهشگر ضمن برخورداری از دانش، نگرش و مهارت‌های حرفه‌ای معلمی، از توانایی هدایت کلاس درس و دانش‌آموزان خود به سمت پژوهش و پژوهشگری برخوردار است. او هم‌زمان به تلفیق آموزش و پژوهش در کلاس درس می‌پردازد و در کارهای پژوهشی دانش‌آموزان مشارکت میکند. برای برانگیختن حس کنجکاوی دانش‌آموزان، دائماً سؤال‌هایی را مطرح یا شرایطی را فراهم میکند که آنان سؤال‌های خود را طرح کنند و برای دستیابی به پاسخ سؤال‌ها به منابع متعدد رجوع کنند، اطلاعات و داده‌های لازم را به‌صورت نظام‌مند جمع‌آوری، تجزیه‌وتحلیل و تفسیر کنند. نتیجه کار خود را بنویسند و آن را در کلاس و مدرسه به اشتراک بگذارند. این‌گونه معلمان فرصت پژوهش را، هم به خود و هم به دانش‌آموزانشان، می‌دهند و ضمن فراهم‌کردن شرایطی برای ارتقای دانش حرفه‌ای و شغلی خود، به دانش‌آموزان هم فرصت رشد می‌دهند. توان حل مسائل را در آنان پرورش می‌دهند و بدین ترتیب به‌جای ذخیره دانش در اذهان دانش‌آموزان، مهارت رویارویی با چالش‌ها و مسائل را پرورش می‌دهند که نیاز اساسی نسل امروز است.
حل مسائل مبتلابه کلاس درس و بهسازی آموزش و یادگیری، هدف معلمان پژوهش‌محور است. آنان در کلاس درس خود به‌جای نقش انتقال‌دهندگی تسهیل‌کننده‌اند و درصددند به‌جای تقویت حافظه و پذیرندگی در دانش‌آموزان، مهارت‌های خودراهبری و خودکنترلی را در آنان تقویت کنند. یعنی دانش‌آموزان خودشان هدایت‌کننده جریان حل مسئله در فرایند پژوهش باشند و بر موقعیتی که در آن به تلاش‌های یادگیری می‌پردازند، کنترل داشته باشند. معلم صرفاً در صورت نیاز دانش‌آموزان و ضرورت، در فرایند پژوهش مشارکت میکند. مسئولیت‌های دانش‌آموزان در این نوع یادگیری بیشتر است. در گروه‌های پژوهشی مسئولیت اعضای گروه مشخص می‌شود و هر فردِ عضو گروه کار خود را طبق مسئولیت‌های تعریف‌شده انجام می‌دهد. نتیجه کار افراد که باید به حل مسئله بینجامد، در گروه به بحث گذاشته می‌شود و مناسب‌ترین راه‌حل بر اساس اطلاعات و مستندات جمع‌آوری‌شده برگزیده می‌شود. در این فرایند، هر جا که ضرورت ایجاب کند، معلم مشارکت میکند و راهنمایی‌های لازم را ارائه میکند، اما مسئولیت اصلی برای حل مسئله پژوهش به عهده دانش‌آموزان است. نتایج حاصل از این نوع یادگیـری عمدتاً در قالـب توسـعه مهارت‌های تفکر و تأمل، مسئولیت‌پذیری، گفت‌و‌گو و تعامل، و نقد و بررسی هویدا می‌شود.
انواع پژوهش در کلاس درس
بین انواع پژوهش‌هایی که دانش‌آموزان با هدایت معلمان خود انجام می‌دهند، تمایزهایی وجود دارد و بر اساس این تمایزات سه نوع پژوهش کلاسی قابل شناسایی‌اند: ساختیافته؛ هدایت‌شده؛ باز.
پژوهش ساختیافته
معلم سؤال یا مسئله پژوهشی را طرح میکند و سپس چرخه پژوهش با حضور مستقیم معلم در کنار دانش‌آموزان و در همه مراحل پژوهش طی می‌شود. برای مثال، معلم منابعی را که دانش‌آموزان می‌توانند از طریق آن‌ها اطلاعات لازم برای پاسخ به سؤال‌ها یا حل مسئله جمع کنند، در اختیارشان قرار می‌دهد. سپس کمک میکند اطلاعات جمع‌آوری‌شده را دسته‌بندی و تجزیه‌وتحلیل کنند و از بین آن‌ها راه‌حل‌های مسئله را استخراج کنند. معلم در کلیه مراحل چرخه پژوهش در کنار دانش‌آموزان حضور فعال دارد، اما رفته‌رفته هرچه توانمندی دانش‌آموزان در انجام فعالیت‌های پژوهشی گسترش می‌یابد و مدیریت آنان بر مراحل پژوهش بیشتر می‌شود، حمایت و حضور مستقیم معلم کمتر می‌شود. بنابراین، در پژوهش ساختیافته، انجام فعالیت‌های پژوهشی دانش‌آموزان به‌طور مستقیم زیر نظر معلم انجام می‌گیرد.
پژوهش هدایت‌شده
معلم برای برانگیختن حس کنجکاوی دانش‌آموزان سؤال‌هایی پژوهشی مطرح میکند، اما نقش او در رسیدن دانش‌آموزان به پاسخ سؤال‌ها هدایتگری است و لازم نیست در کلیه مراحل پژوهش حضور مستقیم داشته باشد. برای مثال، در بخش شناسایی منابع برای جمع‌آوری اطلاعات، به دانش‌آموزان می‌گوید از کجا و به چه طریقی می‌توانند به منابع اطلاعات دسترسی پیدا کنند. یا در بخش دسته‌بندی اطلاعات، راهکارهایی را به دانش‌آموزان می‌دهد. در واقع نقش معلم در پژوهش هدایت‌شده صرفاً هدایت است و در انجام فعالیت‌های پژوهشی دانش‌آموزان نقش مستقیم ندارد. در این نوع پژوهش، میزان داربست‌زدن از پژوهش ساختیافته کمتر است و سپردن مسئولیت مدیریت فرایند پژوهش به دانش‌آموزان بیشتر است. معلم دانش‌آموزان را به سمت سؤال‌ها و مسئله‌هایی هدایت میکند که چالش‌برانگیزند و با زندگی واقعی آنان ارتباط بیشتری دارند. دانش‌آموزان برای رویارویی با مسائل چالشی، از طریق منابع گسترده و کانال‌های ارتباطی متعدد، با هدایت معلم چگونگی شناسایی، ارزیابی و استفاده از منابع اطلاعاتی را یاد می‌گیرند. معلمان از طریق این نوع پژوهش زمینه‌ای فراهم می‌‌کنند تا دانش‌آموزان مهارت‌های فکرکردن را از طریق پژوهش تقویت کنند. در پژوهش هدایت‌شده، مداخلات ضروری معلم در نقاط بحرانی و مورد نیاز مشخص می‌شود و این دانش‌آموز است که در عمق مسئله فرو می‌رود و به کنکاش برای دستیابی به راه‌حل‌های آن می‌پردازد. در این صورت است که یادگیری عمیق اتفاق می‌افتد و فرایند یادگیری برای دانش‌آموزان جذابیت بیشتری پیدا میکند.
پژوهش باز
سؤال‌های پژوهش را دانش‌آموزان تعیین می‌‌کنند و چرخه پژوهش با آن سؤال‌ها آغاز می‌شود. در این نوع پژوهش، هدایت و کنترل مراحل پژوهش بر عهده دانش‌آموزان است. پس از طرح سؤال و مسئله پژوهش، منابعی که می‌تواند پاسخ سؤال‌ها را در اختیارشان قرار دهد، شناسایی می‌شوند. معلم دانش‌آموزان را در مورد اعتبار علمی منابع راهنمایی میکند و خود دانش‌آموزان مدیریت پژوهش را تا پایان چرخه آن به عهده دارند. حضور معلم بسیار کم‌رنگ است. او صرفاً به‌عنوان تسهیل‌کننده فرایند پژوهش وارد می‌شود و در شرایطی که در اجرای پژوهش موانعی پدید آیند که حل آن‌ها به‌وسیله دانش‌آموزان امکان‌پذیر نباشد، نقش ایفا میکند. در این نوع پژوهش تقریباً تمام اختیارات به دانش‌آموزان سپرده می‌شوند و فرایند پژوهش تحت کنترل خود آنان است. نقش اصلی معلم پس از پایان پژوهش و به هنگام ارائه گزارش تعریف می‌شود. نقاط قوت و ضعفی که معلم در مورد گزارش پژوهش مطرح میکند و راهکارهایی که پیشنهاد می‌دهد، به دانش‌آموزان کمک میکند در پژوهش‌های بعدی از آن استفاده کنند.
لازم است برای دانش‌آموزان، به‌ویژه در پژوهش‌های ساختیافته و هدایت‌شده، چارچوبی به‌منظور برنامه‌ریزی و اجرای پژوهش در نظر گرفته شود. این چارچوب می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
ـ تنظیم سؤال‌های پژوهش توسط معلم یا دانش‌آموزان؛ بسته به نوع پژوهش؛
ـ تهیه پرسشنامه؛ در صورت نیاز؛
ـ انجام مصاحبه؛ در صورت نیاز؛
ـ شناسایی منابع جمع‌آوری اطلاعات شامل کتاب، مجلات و نشریات، اینترنت، دانش‌نامه‌ها، افراد دیگر (سایر دانش‌آموزان، معلمان، والدین و اعضای خانواده)؛
ـ جمع‌آوری اطلاعات از منابع شناسایی‌شده؛
ـ دسته‌بندی اطلاعات، تعیین اهمیت اطلاعات، تصمیم‌گیری در مورد اطلاعات مورد نیاز؛
ـ تجزیه، تحلیل و نتیجه‌گیری؛
ـ تهیه گزارش پژوهش (استفاده از جدول، نمودار، شکل و تصویر در صورت نیاز)؛
ـ ارائه نتایج پژوهش در کلاس درس، مدرسه یا فراتر از مدرسه، به روش‌های گوناگون (ارسال گزارش، برگزاری نشست ارائه یافته‌های پژوهش).
منابع
1. Alberta Learning. (2004). focus on Inquiry: A Teacher's Guide to Implementing Inquiry-based Learning. University of Alberta Libraries.
2. Kuhlthau, C. C. (2010). Guided inquiry: School libraries in the 21st century. School Libraries Worldwide, 16(1), 17-28.