مقدمه
نقشه‌برداری ذهنی1 را در دهه ۱۹۶۰ تونی بوزان، ریاضی‌دان، روان‌شناس و محقق مغز، به‌عنوان یک فن (تکنیک) یادداشت برداری توسعه داد. نقشه ذهنـی به‌عنوان نمـوداری اطلاعاتـی تعریف می‌شود که ایده‌های مـرتبط را ارائه می‌کند که حـول ایده‌ای مـرکـزی سازمان‌دهی شده‌اند.
نقشه ذهنی چیست؟
نقشه ذهنی2 یک تکنیک تصویری و مبتنی بر سازمان‌دهی شبکه‌ای است با فعال‌سازی بخـش‌های خاصـی از حافظه انسـان، استفاده از کلمات کلیـدی، تصویرها و ایده‌های مرتبط، به منظور سازمان‌دهی و ذخیره مجموعه‌ای از اطلاعات. این تکنیک یک جنبه کلیدی برای دستیابی به حقایق، ایده‌هـا و اطلاعـات و همچنین آزادکردن ظرفیت شگفت‌انگیز ذهن انسان دارد.
بدیهی است، نقشه ذهنی یک روش ساده یادداشت‌برداری نیست. این نقشه‌ها نمایش غیرخطی و بصری ایده‌ها و روابط متقابل آن‌ها هستند. بوزان (2006) اظهار می‌دارد نقشه ذهنی چهار ویژگی اساسی دارد:
1. موضوع موردتوجه در تصویری مرکزی متبلور می‌شود.
2. مضمـون‌های اصلـی موضـوع (سوژه) به‌صـورت شاخه‌هایی از تصویـر مرکـزی تابش می‌کنند.
3. شاخه‌ها شامل تصـویـری کلیدی یا کلمه‌ای کلیـدی هستند که در یک خط مرتبـط قرار دارند. موضوعاتی که اهمیت کمتری دارند نیز به‌عنوان شاخه‌های متصل به شاخه‌های قبلی نشان داده می‌شوند.
4. شاخه‌ها یک ساختار گرهی متصل را تشکیل می‌دهند.
نقشه ذهنی یا نقشه مفهومی؟
نقشه مفهـومی را اولیـن بار ژوزف نواک در کتاب «یادگیری روش یادگیری» مطـرح کـرد و امـروزه یکـی از شناختـه‌شده‌ترین فنون یادگیری محسوب می‌شود. در نقشه مفهومی، هر رابطه‌ای که میان دو مفهوم برقرار می‌شود، باید معنایی مشخص و تعریف‌شـده داشته باشـد. به عبارت دیگر، هر خطـی که یک مفهـوم را به مفهوم دیگر وصل می‌کند، باید اسم یا برچسب داشته باشد که این برچسب رابطه دو مفهوم را نشان می‌دهد.
در نگاه اول، ظاهر نقشه‌های ذهنـی کاملاً شبیه نقشه‌های مفهومی است، اما در کاربـرد تفاوت‌هایـی دارنـد. در بیانـی، مـا از نقشه‌های ذهنی با دو هدف اصلی استفاده می‌کنیم: حفظ‌کردن و سازمان‌دهی اطلاعات. اما نمودارهای مفهومی برای هدف متفاوتـی به کار گرفته می‌شوند: درک‌کردن رابطه میان موضوعات و مفاهیم.
فرصت‌ها و چالش‌های نقشه‌های ذهنی
مزایای نقشه ذهنـی بی‌شمار است؛ شاید به این دلیل که هر آنچه را مغز طلب می‌کند، برآورده مـی‌سازد. نقشه ذهنـی تمام مهارت‌های سلول‌هـای خاکستـری از قبیل مهارت‌های تصویرپردازی، حجمی، کلامـی و منطقـی را به کار می‌گیرد. نقشه ذهنی خلاقیت انسان را پرورش می‌دهد. در یادداشت‌های خطی، فرد در هر زمان به یک مفهوم محدود است. با شروع یک جمله تا پایان‌یافتن آن، خواننده در محتوای همان جمله به دام می‌افتد. اما می‌دانیم که ذهن ما این‌گونه کار نمی‌کند، چرا که چندبعـدی است. نقشه ذهنی به انسان اجازه می‌دهد رها از قالب تک‌بعدی و یک‌طرفه به تراوش افکار بپردازد. نقشه ذهنی باعث جریان‌یافتن آزاد و بدون مانع ایده‌ها می‌شود. این ایده‌ها بدون دغدغه جریان پیدا می‌کنند و نقشه ذهنی کار شکل‌دهی به آن‌ها را بر عهده می‌گیرد. در واقع نقشه ذهنی سازمان‌دهنده افکار است.
«هنگامی که در دوره‌ای از زنـدگی دچار کمبـود اعتمادبه‌نفس شده بودم و درس‌خواندن و به‌‌خاطر‌سپردن برایم مشکل بود، تصمیم گرفتم نکات مهم امتحان را در کتاب‌های جداگانه‌ای بنویسم تا هنگامی که به آن‌ها نیاز دارم، خواندنشان برایم آسان‌تر باشد. سپس تصمیم گرفتم این کارم را گسترش دهم. بنابراین از نشانه‌هایی مانند رنگ، تصویر و هرچیزی که ذهنم را تحریک می‌کرد استفاده کردم. فهمیدم، تا آنجا که به حافظه مربوط می‌شود، یک تصویر ارزش هزاران کلمه را دارد. سپس به این رسیدم که ذهن تمایل دارد به دنبال کلیدواژه‌ها بگردد. تحقیقاتم نشان داد، ذهن به طرز عجیبی به تغییر رنگ‌ها حساس است. در یـک رنـگ یکنـواخت، هنگامـی که ذهـن خسته می‌شود، دیگـر کارایـی لازم را ندارد. سپس مـن سعـی کـردم ذهنم را تغذیه کنـم» (بوزان، 2006).
نقشه‌های ذهنی در آموزش
نقشـه ذهنـی یکـی از راهبـردهـای آمـوزشـی اسـت که با فلسفه سازنده‌گرایی3 ارتباط بسیار نزدیکی دارد. همچنین می‌تواند یادگیری معنـادار4 را تسهیـل کند. تلاش در جهـت دخالـت‌دادن هرچه بیشتر معلمان و یادگیرندگان در فراینـد یاددهـی‌یادگیـری از طـریق روش یادگیری سازنده‌گرایی، معنادار، و دانش‌آموزمحور، می‌تواند در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان مؤثر باشد.
نقشه‌هـای ذهنـی مـی‌تواننـد به‌عنـوان ابزارهایـی برای مـرور و سازمان‌دهی اطلاعات مورد استفاده قرار گیرند. در استفاده از نقشه‌های ذهنی، هم به هنگام نمایش و هم به هنگام تهیه آن‌ها، مطالب چندین بار برای یادگیـرنده تکرار مـی‌شوند. در نقشه‌هـای از قبـل آماده‌شده، دانش‌آموز به مـرور دیـداری مطالب مـی‌پردازد و در تهیـه نقشه‌ها، به‌صورت نوشتـاری مطالب را مـرور مـیکند. مزیت بزرگ استفاده از نقشه‌های ذهنی این است که آن‌ها تصویری جامع و روشن از مفاهیم و رابطه بین آن‌ها را در فضایی کوچک فراهم می‌کنند و فرد می‌تواند به آسانی بر هر قسمت از آن متمرکز شود. امکان مرور مفاهیم از این طریـق بسیـار سریع‌تـر و علمی‌تـر از خلاصه‌برداری‌های غیرترسیمی است؛ بنابراین، از نقشه‌های ذهنی مـی‌توان هم در یادگیـری و هم در یاددهی مفاهیم استفاده کرد.
نقشه ذهنی یک فن بر اساس نظریه آزوبل است که با به کارگیری هر دو نیمکره یادگیری را تسهیل و حفظ اطلاعات را تضمین خواهد کرد. نقشـه ذهنـی با کیفـیت‌هـایی بصـری که دارد، با سایر فنـون یادداشت‌برداری متفاوت است. نقشه ذهنی نسبت به یادداشت‌برداری عادی دارای چند امتیاز است:
- فکر اصلی بسیار روشن‌تر تعریف می‌شود؛
- اهمیت نسبی هر یک از ایده‌ها به روشنی قابل تشخیص است؛
- مهـم‌تـرین ایـده‌ها را مـی‌توان به سـرعت در مرکز نقشه ذهنی شناسایی کرد؛
- پیوندهـای میان مفهوم‌هـای کلیـدی بلافاصله قابل شناسایی هستنـد و راه را بـرای ایجـاد ارتبـاط میـان ایده‌هـا و مفهوم‌هـا باز می‌کنند؛
- مـرور اطلاعات با کارایـی و سرعت انجام مـی‌شود؛
- ساختار نقشه ذهنـی اضافه‌کـردن ایده‌ها و مفهوم‌هـای بیشتر را به‌راحتی ممکن مـیکند؛
- هر نقشه ذهنی پدیده‌ای بی‌مانند است که به نوبـه خود می‌تواند به یادآوری دقیق کمک کند؛
از آنجـا که سـاخت نقشه‌های ذهنـی را می‌توان به‌عنوان فعالیتی مشارکتی انجام داد، دانش‌آموزان با علاقه و انگیزه بیشتری به درس توجه می‌کنند و خودبه‌خود بهتر یاد می‌گیرند.
جمع‌بندی
یافته‌هـای پژوهش صفـار، جافـر و الغدیـری (2014) که ادراکات، نگرش‌ها و تمایل معلمان علوم را درباره استفاده از نقشه‌های ذهنی و نرم‌افـزارهای مرتبـط با آن‌ها، به‌عنوان یک ابزار تسهیل‌کننده و انعطاف‌پذیر، برای آموزش و یادگیری، در آموزش علوم بررسی کردند، نشان داد 74/2 درصد از شرکت‌کنندگان درباره نقشه‌های ذهنی از قبل آگاهی داشتند، ولی اکثر آن‌ها، نزدیک به 96/8 درصد اظهار داشتند که با نرم‌افزارهای نقشه‌برداری ذهنی اصلاً آشنایی ندارند.
در بخش بعـدی این مقالـه کاربست نقشه‌هـای ذهنـی در آموزش مجـازی را که شیـوه‌ای متـداول در آمـوزش ایـن دوران بوده است، توضیح می‌دهیـم و پـس از آن ابـزارهـای ترسیـم نقشه‌های ذهنی را با تأکیـد بر فنـاوری‌های نوین برای تسهیـل محیط‌های یادگیری الکترونیکی معرفی خواهیم کرد.
پی‌نوشت‌ها
1. Mind Mapping
2. Mind Map
3. Constructivism
4. Meaningful Learning
منابع
1. زهره مصباح فر، محمد شهاب محمد آخوندی، علیرضا مصباح فر (1400). اثربخشی آموزش روش مطالعه مبتنی بر نقشه ذهنی بر پیشرفت تحصیلی درس مطالعات اجتماعی دانش‌آموزان. فصلنامه پژوهش در آموزش مطالعات اجتماعی. دوره سوم. شماره اول.
2. تونی بوزان (1993). نقشه ذهن. ترجمه عفت داوودی (1393). انتشارات هشت کتاب.
3. Yıldızlı, H., & Şimşek, İ. (2020). The effects of software-aided mind and argument mapping on learning in higher education. International Journal of Contemporary Educational Research, 7(2), 187-201. DOI: https://doi.org/10.33200/ijcer.723858.
4. Cendros Araujo, R., Gadanidis, G. Online collaborative mind mapping in a mathematics teacher education program: a study on student interaction and knowledge construction. ZDM Mathematics Education 52, 943–958 (2020). https://doi.org/10.1007/s11858-019-01125-w.