کار و فناوری، از حاشیه به متن

 با توجه به دلالت‌هایی که نظـرگاه‌هـا و اندیشه‌های جدید در حوزه تعلیم‌و‌تربیت دارند، نظام‌های تربیتی به دنبال ایجاد تغییرات بنیادین، ساختاری، محتوایـی و فراینـدی در چـارچـوب خود هستند تا بتوانند بیشتـرین بهره را از دوران تحصیل عاید دانش‌آمـوزان کنند. در کشـور ما، بعد از انتشار سنـد‌تحول بنیادین آمـوزش‌و‌پـرورش که بنای ایجاد تغییرات اساسـی در متـن و بطن، ساختار و محتوای آمـوزش و تربیت دارد، درس‌های جدیدی با اهـداف روشـن و جهت‌گیـری‌هـای آشکار ایجاد شده‌اند تا بتوانند تحقق بخشـی از اهـداف تحـولی را عهده‌دار شوند. یکی از این درس‌های بسیار مهـم درس «کار و فناوری» است که در دوره متوسطه اول برای دانش‌آموزان در نظر گرفته شده است. اکنون بعد از گذشت حدود یک دهه از ایجاد این درس، زمان مناسبی است برای بررسی و نقد آنچه بر آن گذشته است.

در سنـد تحـول، هـدف اصلـی از این درس (هـدف عملیاتی 1) تربیت افرادی است که: حداقل یک مهارت مفیـد برای تأمین معاش حلال داشتـه باشند؛ به گـونه‌ای که در صورت جـدایی از نظام رسمی تعلیـم‌و‌تربیت در هر مرحله، توانایی تأمیـن زندگی خود و اداره خانواده را داشته باشند.

همچنیـن، برای چگونگی تحقـق این هـدف راهکارهایـی ارائه شده‌اند، از جمله :

راهکار 1/6. گستـرش و تنوع‌دادن به حِرَف و مهـارت‌های مورد نیاز جامعه و تعلیـم متناسب و برنامه‌ریزی‌شده آن در همه دوره‌های تحصیلی و برای همه دانش‌آموزان.

راهکار 21/3. طـراحی و استقـرار جـامع هـدایت تحصیلی و استعدادیابی به‌منظور هدایت دانش‌آموزان به سوی رشته‌ها و حرفه‌ها و مهـارت‌های مورد نیاز حـال و آینده کشـور، متناسب با استعدادهـا، علاقه‌مندی و توانایی‌های آنان.

آنچه از اهـداف و راهکارهـای بیان‌شده در سنـد تحول بر مـی‌آید این است که اگر زمینـه‌ها، لوازم و اقتضائات تحقـق این اهداف بر اساس راهکارهای ارائه‌شده فراهم شود، به تحولـی جـدی و اثربخش در زمینه مهارت‌آموزی و آمادگی برای ورود به بازار کار در یادگیرندگان منتهی می‌شود. اما آیا این مهم محقق شده است؟ اگر محقق شده که چه خوب، اما شواهد و قرائن دلالت دیگری دارند! اگر اهداف محقق نشده‌اند، دلیل یا علت‌های آن چیست؟ مشـکل و گـره کار کجاست؟ اگر قصـدی بر تجـدیـدنظر باشد، در کـدام ساحت و مرحله باید تغییرات حاصل شود؟

البته ارائه پاسخ جامع برای این پرسش‌ها نیازمند انجام تحقیقات میدانی و توصیفی و تحلیلی فراوانی است که کم و بیش در دسترس هستند. لیکن آنچه در این نوشتار بیان می‌شود، حاصل بخشی از نتایج آن تحقیقات و به‌طور عمده بر درک و تجربه نگارنده از وضعیت فعلی این درس در نظام تعلیم‌و‌تربیت کشور مبتنی است. در این باب به چند نکته اشاره می‌شود:

بسیاری (بلکه تمامی) اهدافـی که در سند تحول بیان شده‌اند، والا، ستودنی و ارزشمند هستند و جـای تردید نسبت به آن‌ها وجود ندارد. اما آیا صرف نگارش این اهـداف و البته راهکارهـا و بیان کلیتی از چگونگی تحقق آن‌ها برای اجـرایی شدنشان کفایت مـی‌کند؟ حتماً خیر! اما آیا این ایراد یا تقصیر بر سنـد تحول وارد است یا به مراحل بعدی که باید زمینه‌های تحقق این اهداف را فراهم کنند؟ قطعاً هیچ سندبالادستی همه راه‌حل‌ها و جزئیات را در بر ندارد. اسناد بالادستی وظیفه ترسیم افق‌ها و بیان کلیتی از چگونگی رسیدن به آن قله‌ها را ترسیم می‌کنند. این وظیفه زیرسندها، دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌های بعـدی است که مسیـر دقیـق را ترسیم و زمینه‌های تحقق را فراهم کنند. بر این اساس، سؤالات دیگری به میان می‌آیند؛ آیا برای تحقق اهـداف این درس محتـوای مناسب تدوین شده است؟ آیا بـرای تدریس این درس‌هـا مدرسان توانـا و با انگیـزه تربیت شـده‌اند؟ آیا اهمیـت این درس در مـیان متولیـان امـر تبییـن شده است؟ آیا خانـواده‌ها به اهمیـت و ضرورت این درس اشراف یافته‌اند؟ آیا دانش‌آموزان مسیر آینده شغلی و حتی هدایت تحصیلی خود را از درون این درس جست‌وجـو می‌کنند؟ آیا امکانات لازم در مدرسه برای تدریس بهینه این درس فراهم است؟ آیا سایه نامبارک آزمون سراسری اجازه عرض‌اندام به این درس را می‌دهد؟

به گمان نگارنده، پاسخ تنها یک پرسش که در ابتدا بیان شده، تا حد زیادی مثبت است. تدوین محتوای مناسب برای این درس و سایر پرسش‌هـا را به سختی بتوان مثبـت و حتی گاهی روشن پاسخ داد! طبیعی است، تا زمانی که برای این سؤالات پاسخ‌های روشن و البته مثبت نداشته باشیم، حتماً در تحقق اهداف این درس موفق نبوده‌ایم! ملاحظه بفرمایید که در بیان اهداف اصلی حوزه تربیت و یادگیری کـار و فنـاوری در دوره متـوسطه اول (پایه‌ها7، 8 و9) کسب این شایستگی‌ها بیان شده‌اند:

بلوغ حرفه‌ای: رسیدن به درکی درست در ارتباط با انتخاب شغل مورد علاقه و توانمندی خود؛

فرهنگ کار و تولید: درک ارزش والای کار در طول زندگی فرد؛

سواد کارآفرینی: ریسک‌پذیری، نیازسنجی و ...؛

سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات: مهارت کار با ابزارهای مستندسازی، جست‌‌‌وجوی اطلاعات و ... .

نویسنده این یادداشت قصد قضاوت در این باره را ندارد که این اهداف به چه میزان محقق شده‌اند! و قضاوت را به معلمان و دانشجومعلمان و متخصصان وا می‌گذارد که خوانندگان این نوشتار هستند.

اما اگر این اهداف محقق می‌شد یا بشود، چه می‌شود! چه تحول، دگرگونی، کارآمدی و چه آینده روشنی برای فرزندان این آب و خاک! و چه گشایشـی در مسیرهای روشن شغلـی جوانان شایـد خواننده محترم از تعبیرهای فـوق متعجب شود که مگر این درس چه دارد که اگر اهدافش محقـق شـوند، این‌ همـه تحـول رخ می‌دهد؟!

برای نمونه، به بـرخـی ویژگی‌های این درس توجه کنید:

- توجـه به مفهوم شایستگی (ترکیب هم‌زمـان دانش، مهـارت و نگرش) به‌جای تمرکز بر دانش؛

- انعطاف‌پذیری با توجه به شرایط اجرا؛

- یادگیری دانش‌آموزان با فعالیت‌ها و کارهای عملی؛

- توجه به رویکرد یادگیری فعال دانش‌آموزان؛

- توجه به علاقه‌های دانش‌آموزان در یادگیری؛

- توجه به نیازهای منطقه‌ای؛

- تلفیق فناوری اطلاعات و ارتباطات با موضوعات گوناگون؛

- در نظرگرفتن ارزشیابی پیشرفت تحصیلی به‌عنوان ابزاری برای یادگیری؛

- توجه به شناخت مشاغـل برای هدایت تحصیلی و شغلی.

آیا ویژگی‌های فوق که برای درس کار و فناوری بیان شده‌اند، آشنا نیستند؟ آیا کارشناسان هنگام نقد نظام تعلیم‌و‌تربیت ما تمامی این موارد را نقص یا کمبود نظام آموزشی عنوان نمی‌کنند؟ آیا همه ما دردهـای فوق را تجربه نکرده‌ایم؟ برای همیـن است که عـرض شد، اگر این درس در جای خود قرار بگیـرد، تحولات نام‌برده می‌تواند رخ بدهد. این تحولات را معلمانی صورت خواهند داد که شایستگی‌ها و صلاحیت‌هایی داشته باشند، از جمله:

- توانایی و مهارت آموزش فناوری اطلاعات و ارتباطات؛

- توانایی و مهارت آموزش پودمان‌ها؛

- تفکر فناورانه و نوآورانه.

طبیعـی است، اگـر معلمان این درس در دوره‌هـای تربیت‌معلم در دانشگاه فرهنگیان یا در دوره‌های بازآموزی و ضمـن خـدمت به‌طـور حرفـه‌ای آمـاده تدریـس این درس مهـم و اثرگـذار نشوند، سپـردن تدریس این موضوع اساسی به معلمانـی که ساعات موظفی ایشان کامل‌نشـده یا عزیزانـی که کمتـرین تخصص و آمادگی برای تدریـس این کتاب را ندارنـد، هیچ تحـولی را زمینه‌ساز نخواهد شد. بدنه نظام تعلیم‌و‌تربیت (معلمان، مدیران، مشاوران و کارشناسان) و والدین و سایر دست‌اندرکاران، باید با نظر به تحولات عمیقی که سال‌هاست در بازار کار و مهارت‌های مورد نیاز بـرای زیستـن در دوران جدید ایجاد شده‌اند، نوع نگاه خود را به این درس تغییـر دهند و آن را به‌جای حاشیه در متن بنشانند.