معنویت و تربیت معنوی
مربیان دینی بر این باورند که «تربیت معنوی» آن است که بر آموزه‌های دینی مبتنی باشد. در واقع، دین‌داران، معنویت را نوعی از معنایابی زندگی با رویکرد دینی تلقی می‌کنند (باغگلی، 57:1392). معنویت از منظر اسلام یک مفهوم کل‌گراست و همه ابعاد زندگی فرد را دربر می‌گیرد و چهار بعد ارتباط فرد با خدا، خود، خلق و محیط را شامل می‌شود.
«تربیت معنوی» در سند تحول بنیادین تعلیم‌وتربیت
یافته‌های مطالعاتی نشان می‌دهند، در سند تحول بنیادین در مجموع 168 مرتبه به مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با رشد معنوی انسان توجه شده است (نجفی، 1394: 150). با وجود تأکید اسناد و برنامه‌های کلان تعلیم‌وتربیت بر محوریت تربیت دینی و ارتقای روحی و معنوی متربیان، متأسفانه موجودیت نظام رسمی در مقام عمل بر تحقق اهداف آموزشی صِرف تأکید دارند و تربیت، خاصه «تربیت معنوی»، مغفول واقع شده است. از این رو، شایسته است سیاست‌گذاران نظام تعلیم‌وتربیت محتوای برنامه‌های تربیتی را به‌گونه‌ای طراحی و تدوین کنند که اصالت را به بعد روحی و معنوی انسان بدهند و به نیازهای مادی به‌عنوان ابزار و وسیله (نه به‌عنوان هدف) بنگرند (علم الهدی، 178:1386).
سند تحول بنیادین، تربیت را براساس ابعاد و ساحت‌های وجودی متربیان و توجه به شئون گوناگون حیات طیبه، به شش ساحت تقسیم کرده است. «تربیت معنوی» در سند تحول بنیادین با گنجاندن ساحت ِمحوریِ تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی (در میان ساحت‌های شش‌گانه) مورد تأکید قرار گرفته است. ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی، ناظر به خودشناسی و معرفت نسبت به خداوند متعال، معاد، نبوت و پذیرش ولایت رهبران دینی پیامبر(ص) و ائمه معصوم(ع) و پیروی از ایشان است، که به‌حق برترین انسان‌های کامل در طول تاریخ هستند (مبانی نظری سند تحول بنیادین،1390 ص 274). با مروری بر رویکرد این ساحت معلوم می‌شود، مؤلفه‌های رویکرد معنوی در تربیت دینی، به‌طور آشکار و ضمنی مورد تأکید قرار گرفته‌اند. مهم‌ترین رویکردهای این ساحت عبارت‌اند از: فطرت‌مداری (شروع از معرفت و میل ربوبی سرشته در وجود متربیان)؛ تعالی مرتبتی (رعایت مراتب تشکیکی تدین و تخلق، با توجه به‌مراتب دین‌داری)؛ عقلانیت‌محوری (اصالت‌دادن به تعقل و عقلانیت، که استخوان‌بندی و محور تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی تلقی می‌شود)؛ توجه به بعد عاطفی و ولایی دین (بهره‌مندی مناسب از عواطف، احساسات و تجربه‌های شخصی برای تعمیق و گسترش تدین) (همان، ص 299).
برنامه درسی معنویت‌محور
از آن رو که «برنامه درسی» مجموعه فرصت‌های تربیتی نظام‌مند و طرح‌ریزی‌شده و نتایج مترتب بر آن‌هاست ... (همان 1390: 372)، بنابراین، زیرنظام برنامه درسی در سطح برنامه‌ریزی کلان و به‌عبارت دیگر، در مرحله طراحی برنامه‌های درسی در راستای تربیت معنوی، نقش محوری و خط‌دهندگی دارد. محتوای تمامی درس‌های مدرسه، قابلیت و توان پرورش بُعد معنوی فراگیرندگان را دارد. محتوای این برنامه درسی می‌تواند شامل ذکر نمونه‌هایی از «قوانین حاکم بر طبیعت، چگونگی ارتباط مؤثر با خلق، شناخت نقاط قوت و ضعف خود و چگونگی برقراری ارتباط با خدا» باشد. لذا باید راه‌های دسترسی به آموزش را با معنویت آمیخته ساخت، زیرا با واردکردن معنویت در آموزش‌وپرورش، کلاس درس به جایگاهی زنده و پرانرژی تبدیل می‌شود (میلر، 2002). و این همان مفهومی است که اخیراً با عنوان «برنامه درسی معنوی» مورد توجه اندیشمندان تعلیم‌وتربیت قرار گرفته است. پیشنهاد محقق به محوریت «معنویت‌گرایی در فرایند یاددهی‌ـ یادگیری و تربیت دانش‌آموزان» برمی‌گردد؛ یعنی «تربیت معنوی» و روحی یادگیرندگان باید محور و راهبرد همه فرایندهای آموزشی و پرورشی باشد.
برنامه درسی فطرت‌گرای توحیدی
برنامه درسی مبتنی بر فطرت به این معناست که تمامی عناصر آشکار و پنهان برنامه درسی به نحوی سامان یابند که تقویت‌کننده معرفت و میل ربوبی در دانش‌آموزان باشد. درس‌های این دوره باید تمامی استعدادهای فطری دانش‌آموزان را نشانه بروند و ضمن تقویت قوای حسی و خیالی، معرفت فطری خداوند و گرایش‌هایی همچون حقیقت‌جویی، عبودیت‌محوری و زیبایی‌گرایی آنان را پرورش دهند (توجه به رویکرد آیه‌ای و زیبایی‌های طبیعت).
عقلانیت‌محوری در برنامه درسی
توجه به روش‌های کسب معرفت (حسی، عقلی، شهودی، وحی و الهام) در تربیت دینی متربیان در برنامه درسی اهمیت دارد. برای کسب معرفت از طریق شهود می‌توان از روش‌هایی نظیر خودآگاهی (معرفت نفس)، خودارزیابی، و نیز توجه به احساسات درونی کودک در حین آموزش توجه کرد. معرفت از طریق منبع وحی و الهام می‌تواند از طریق توجه دانش‌آموزان به نمونه‌های اسوه‌ای از زندگی معصومین(علیهم‌السلام)، اولیا، بزرگان و همچنین قصص قرآنی صورت پذیرد. همچنین، بسیاری از جنبه‌های معنویت صبغه عقلی دارند و می‌توان با استفاده از رویکرد عقلانی در تربیت معنوی، باورها و اعمال معنوی را متناسب با دوره سنی متربی توجیه و تبیین کرد.
معنویت‌محوری در برنامه درسی
پرورش ویژگی‌های معنوی همچون خودآگاهی، انعطاف‌پذیری، خودکنترلی، توانایی مواجهه با مشکلات، رنج‌ها و تحمل آن‌ها، بخشی از اهدافی هستند که ضرورت دارد در محتواهای آموزشی و فعالیت‌های تربیتی مدرسه‌ها گنجانده شوند؛ این مؤلفه‌ها قادرند در دوران کودکی و بلوغ، در راستای مطلوب‌شدن کیفیت زندگی، معنابخشی و خودکارآمدی آنان، نقش مهمی به عهده بگیرند. بنابراین، توجه به سه مؤلفه فطرت، عقلانیت و معنویت در برنامه درسی معنوی مدرسه‌ها می‌تواند تربیت دینی را در سنین نوجوانی و جوانی به‌گونه‌ای مستحکم کند که دین‌ورزی با جوهر فطری و عقلانی، متربیان را از فروغلطیدن به ظواهر، خرافات و معنویت‌های کاذب مصون سازد و تربیت دینی معنوی را در راستای فطرت (تربیت فطری) و عقلانیت فطری سامان دهد.
منابع
1. باغگلی، حسین (1392). مطالعه انتقادی «تربیت معنوی معاصر، مقایسه رویکردهای دینی و نوپدید در عرصه تربیت، رساله دکترا (غیرچاپی). دانشگاه فردوسی مشهد. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی.
2. خزاعی، سهیلا؛ خزاعی، سعید (1394). سلامت معنوی و سبک زندگی سالم (کتاب). انتشارات اندیشه‌آور. مقاله سلامت معنوی، آموزش‌وپرورش کودکان.
3. علم‌الهدی، جمیله (1386). فلسفه تعلیم‌وتربیت رسمی از دیدگاه اسلام. نشریه ش 535. سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش‌وپرورش. وزارت آموزش‌وپرورش.
4. قاسم‌پور دهاقانی، علی؛ نصر اصفهانی، احمدرضا (1390). رویکرد معنوی و برنامه‌ریزی درسی. فصلنامه پژوهش در مسائل تعلیم‌وتربیت اسلامی. سال 19. شماره 13.
5. معروفی، یحیی؛ کرمی، زهرا (1392). برنامه درسی معنوی، چیستی و چرایی. مجموعه چکیده مقالات چهارمین همایش انجمن فلسفه تعلیم‌وتربیت ایران. مبانی فلسفی تحول در نظام آموزش‌وپرورش ایران. مشهد. دانشگاه فردوسی.
6. میلر، جان پی (1380). آموزش‌وپرورش و روح. ترجمه نادرقلی قورچیان. انتشارات فراشناختی اندیشه. چاپ اول. تهران.1380.
7. نجفی، حسن (1394). تبیین ابعاد و مؤلفه‌های رشد معنوی انسان و تحلیل آن در محتوای سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش ایران. فصلنامه مسائل کاربردی تعلیم‌وتربیت اسلامی، سال یکم. شماره 1. زمستان 1394.