نوجوانان و جدایی دین از معنویت

مروری بر تاریخچه و فضای مفهومی

توجه به معنویت از دیرباز در میان جوامع گوناگون مطرح بوده است و قدمت زیادی دارد. در این میان، پرسش از معنویت در مطالعات علمی، اولین بار در یکی از مجموعه کنفرانس‌های «علم و ایمان مسیحی» با مشارکت دانشمندان مسیحی دانشگاه آکسفورد در جولای 1965 مطرح شد و پس از آن بسیاری از دانشمندان، از جمله جامعه‌شناسان، بر آن تأکید کردند.

برای نمونه جامعه‌شناس ایتالیایی استورزو¹ در این باره تأکید می‌کند: ماوراء‌الطبیعه بخش جداشده‌ای از زندگی اجتماعی نیست که کنار بخش طبیعی گذاشته شده باشد، بلکه نظم طبیعی در درون جو ماوراء‌الطبیعه وجود دارد. بنابراین، حتی کسانی که برای تبیین‌های کاملاً طبیعی در خصوص دین تلاش می‌کنند، در حالی به انکار ریشه‌ها و شاخه‌های ماوراء‌الطبیعی زندگی می‌پردازند که خود درگیر جامعه‌شناسی ماوراء‌الطبیعه هستند (Moberg,2010: 99-100).

افزایش محبوبیت موضوع معنویت، آن را با سیلی از پژوهش در رشته‌های متعدد همراه ساخت و گفت‌وگوهای زیادی در جوامع غربی در مورد معنویت و انواع جدید آن در طول دهه 1980 و پس از آن در دهه 90 صورت گرفت. لیکن با وجود محبوبیت گسترده بهره‌گیری از این اصطلاح، محتوای واقعی آن همچنان مبهم باقی ماند. حتی بسیاری از ادیان تعریف دقیقی برای معنویت ارائه نداده‌اند، اما امروزه مفهوم معنویت چنان عمومیت یافته است که در داخل و خارج از ادیان و همچنین در زمینه‌های بین‌الادیانی و سکولار نیز به کار می‌رود.

معنویت جدید در جامعه ایرانی

در جامعه ایرانی، به خاطر خصایص منحصربه‌فرد فرهنگی‌ کشور، همان‌گونه که مقام معظم رهبری در بیانیه گام دوم تأکید داشتند، پیشرفت جامعه در حوزه معنویت از اهمیت زیادی برخوردار است. این موضوع در اسناد بالادستی کشور نیز مورد توجه قرارگرفته است. برای مثال، در بند 11 از راهبردهای کلان سند تحول آموزش‌وپرورش در راستای اهداف کلان 5، 1، 2 و 4 بر «ارتقای معرفت و بصیرت دینی، انقلابی و سیاسی برای رشد و تعالی معنوی و اخلاقی معلمان و دانش‌آموزان و مشارکت برای ارتقای «معنوی خانواده» تأکید شده است.

اما در این میان، از دهه هفتاد به بعد، در کشور شاهد ظهور و رشد گرایش به نوعی معنویت جدید هستیم که در ایده افتراق معنویت از دین ریشه دارد. این ایده دین را شامل اعتقاد به نیروی کنترلی فراانسانی، به ویژه خدایی می‌داند که به فرمان‌برداری و پرستش امر می‌کند. در مقابل، معنویت با خود فرد و باطن او سروکار دارد. معنویت، تجربه رابطه‌ای با امر مقدس است و نوعی آگاهی که از این تجربه‌ها به دست می‌آید (Heelas, 2002). تحلیلگران در توضیح علل و زمینه‌های گرایش به آن در ایران گمانه‌زنی کرده‌اند و بر مقولات متعددی تأکید شده است؛ ازجمله: بحران رویارویی سنت و مدرنیته، عوارض جهانی‌شدن، نبود شناخت دین اصیل، و مصرفی‌شدن جامعه (وکیلی، 1386: 3ـ17). لیکن کانون توجه آن‌ها غالباً گونه سازمان‌یافته آن، یعنی «جنبش‌های نوپدیددینی» و به‌ویژه شکل ضدفرهنگ آن بوده است. درحالی‌که اشکال ساده‌تر و بدون سازمان مشخص، چه‌بسا اثرگذاری بیشتری دارند، ولی به دلیل نداشتن بروز و ظهور سازمانی، کمتر موردتوجه محققان قرار گرفته‌اند.

این بخش به ظاهر ناپیدا و کم‌پیدا ولی تأثیرگذار، بر باوری نوظهور در جدایی معنویت از دین استوار است و معنویتی فرادینی را جست‌وجو می‌کند؛ معنویتی که نه تنها از دایره دستورات و احکام دینی خارج است، بلکه اهداف و آرمان‌های دینی را نیز به رسمیت نمی‌شناسد؛ معنویتی که بیشتر به کار زندگی دنیایی می‌آید تا وصول به حق و رستگاری در حیات اخروی. معنویتی که به دنبال اهدافی مادی و این دنیایی است، و در این مسیر حتی اصول و قواعد علم را نیز به رسمیت نمی‌شناسد و پا به عرصه فراعلم می‌گذارد. لذا احساس فتح دنیای جدیدی را همراه با هیجان و شعف بسیار برای مخاطب به همراه دارد.

تاکنون گونه‌های متعددی از معنویت‌گرایی در ایران شناسایی و معرفی شده‌اند²، لیکن اگر گونه‌های سازمان‌یافته و همین‌طور گونه‌های مرتبط با گروه‌های کج‌رو و حاشیه‌ای را کنار بگذاریم و بر مواردی که به نظر می‌رسد در قشر نوجوان رواج بیشتری دارد تأکید کنیم، باید به این موارد اشاره کنیم:

1. پویندگان طرق ورزشی و تناسب اندامی

از جمله مسیرهایی که می‌تواند امکان آشنایی نوجوان ایرانی را با معنویت جدید فراهم آورد، از خلال کارکردهای ورزشی است. شرکت‌کنندگان کلاس‌های یوگا یا ورزش‌های رزمی که به قصد کسب مهارت یا رفع چاقی وارد این کلاس‌ها می‌شوند، به مرور زمان به انجام مستمر این فنون وابستگی پیدا می‌کنند. این افراد در ابتدا از نظر معرفتی باورهای معنوی جدید را نمی‌پذیرند و رد می‌کنند، اما به مرور زمان و با تأکید مربیان خود که با برنامه طرح‌ریزی شده انجام می‌گیرد، به‌تدریج تغییرات معرفتی نیز در آن‌ها مشاهده می‌شود. هم‌سویی با انرژی‌های موجود در طبیعت و اتصال با منبع لایزال انرژی کائنات از طریق استاد، از جمله موارد مشاهده‌شده در این کلاس‌هاست که بر پایه باور به بدن‌های ناآشکار و آموزه‌های هماهنگی با طبیعت است. لذا لازم است مربیان و والدین نسبت به شرکت دانش‌آموزان در این کلاس‌ها با آگاهی بیشتری تصمیم‌ بگیرند.

2. صاحبان اوقات فراغت گسترده

در این گونه افراد، تفنن و سرگرمی دلیل گرایش است. دانش‌آموزان، به‌ویژه در ایام تعطیلی مدرسه‌ها، اوقات فراغت گسترده‌ای دارند و به‌ویژه دختران در سنین بلوغ، با نیاز به رمانتیک‌کردن سبک زندگی خود، به شدت تحت تأثیر فرهنگ عامه و بیشتر بر اساس مُد، به سمت معنویت جدید کشیده می‌شوند. گرایش آن‌ها غالباً حالت موقتی و کوتاه‌مدت دارد، ولی گاهی وارد لایه‌های معرفتی هم می‌شود و می‌تواند انواع دین‌گریزی را در سال‌های بعد در پی داشته باشد. مخاطبان رمان‌ها و متون عرفان‌گرا چون تألیفات پائولوکوئیلو و همین‌طور کتاب‌ها و مجلات فنگ‌‌شویی (دانش چگونگی چیدمان منزل براساس توجه به انرژی اشیا و محیط) و امثال آن، از این زمره‌‌اند.

3. محیط زیست‌گراها

گاهی نوجوانان از طریق مدرسه یا گروه‌های دوستی، با افراد و مجموعه‌هایی آشنا می‌شوند که آن‌ها را به فعالیت‌هایی بشردوستانه همچون «حفظ محیط‌زیست» دعوت می‌کنند. این جماعت‌ به ظاهر نشانی از ترویج نوعی معنویت‌گرایی ندارند، اما با دقت در جهان‌بینی آن‌ها و نوع پیگیری اهداف ذکر شده، شکلی از سکولارزدایی از زندگی اجتماعی را می‌توان در آن‌ها مشاهده کرد. البته این سکولارزدایی به معنای رجوع به دین نیست، بلکه با مقدس‌انگاری طبیعت (و نه صرف احترام و حفظ آن) گره می‌خورد. در واقع، آن‌ها نوعی رسالت معنوی برای خود قائل می‌شوند و آن را در شکل کنش جمعی سازمان‌یافته پیگیری می‌کنند. از جمله این موارد می‌توان به سازمان‌های مردم‌نهاد³ صلح‌طلب یا محیط‌زیستی اشاره کرد.

4. جست‌وجوگران موفقیت

دانش‌آموزانی همانند طیف گسترده کنشگران ایرانی که جذب کتاب‌ها و مجلات حوزه موفقیت از جمله تأثیر مثبت‌اندیشی و انرژی‌های مثبت برای تغییر جهان به نفع خود می‌شوند، از مخاطبان آن هستند. این کتاب‌ها گاهی القا می‌کند که می‌توان تنها با ساختن‌پنداری از در دسترس‌بودن آرزوها و صرف داشتن اشتیاق به آن‌ها و تصویرکردن ذهنی آن‌ها به این آرزوها دست یافت. کتاب‌هایی که از قوانین یا رازهای موفقیت و پولدارشدن صحبت می‌کنند و قوانینی که ادعا می‌شود از بررسی زندگی انسان‌های موفق استخراج شده‌اند؛ قوانینی چون قانون جذب، قانون ذهن و قانون خدمت⁴.

پیشنهادها

نظام تعلیم‌وتربیت رسمی متولی اصلی هدایتگری دانش‌آموزان است. از این رو ارتقای آموزش رسمی و غیررسمی و ایجاد مهارت‌های مواجهه با مشکلات آینـده در دانش‌آمـوزان و همین‌طـور معلمـان، به‌عنـوان مخاطب دوم این آموزش‌ها، اهمیت زیادی دارد. بی‌شک داشتن برنامه آموزشی متناسب با مسائل اجتماعی و فرهنگی جامعه، دانش‌آموزان را برای زندگی فردی و حضور در جامعه آماده و مهیا خواهد کرد. لذا توصیه می‌شود، کارگاه‌های آموزشی و دوره‌های کاربردی مشخصی برای سه سطوح مختلف دانش‌آموزان، معلمان و والدین، برای ارتقای معرفت و آگاهی از ابعاد آشکار و پنهان پدیده‌هایی که در ظاهر ترویج معنویت‌گرایی خاصی ندارند، ولی در عمل چنین هدفی را دنبال می‌کنند، به‌صورت رسمی و غیررسمی در مدرسه‌های کشور دنبال شود. برای تدوین سرفصل‌ها و آگاهی بیشتر با پدیده معنویت‌گرایی جدید و شاخص‌ها و عوامل مؤثر در گرایش به آن، می‌توانید کتابی به قلم همین نویسنده با عنوان «معنویت بی‌سامان» را مورد توجه قرار دهید.

پی‌نوشت‌ها

1. Sturzo

2. نگارنده در این مقاله به 15 گونه آن اشاره کرده است. (رمضانی تمیجانی، صدیقه و طالبی، ابوتراب (1395)، راهبرد فرهنگ، دوره 9 شماره 35

3. NGO

4. قانون جذب به این معناست که شما به‌طور مرتب افکار، ایده‌ها و موقعیت‌هایی را که با افکار غالب شما هماهنگ هستند، به خود جذب می‌کنید؛ خواه افکار منفی و خواه افکار مثبت. مقصود از قانون ذهن نیز این است که افکار شما به واقعیت تبدیل می‌شوند. شما به همان چیزی تبدیل می‌شوید که بیشتر درباره آن فکر می‌کنید. پس همیشه درباره چیزهایی فکر کنید که واقعاً طالب آن هستید و از فکر کردن درباره چیزهایی که خواستار آن نیستید، اجتناب کنید. قانون خدمت نیز می‌گوید پاداش‌هایی که در زندگی می‌گیرید، با میزان خدمت شما به دیگران رابطه مستقیم دارد. هر چه بیشتر برای بهبود زندگی دیگران کار کنید، در عرصه‌های مختلف زندگی خود نیز پیشرفت بیشتری به دست می‌آورید.

منابع

1. Heelas, Paul (2002) The spiritual revolution in Religions in modern world,Ed.Linda Woodhead, Routledge, NewYork.

2. Moberg, David O. (2010) Spirituality Research:Measuring the Immeasurable?,Perspectives on Science and Christian Faith, V.62, No.2

3. وکیلی، هادی (1386). آسیب‌شناسی معنویت‌گرایی نوپدید در ایران. کتاب نقد. شماره 45.

4. رمضانی تمیجانی، صدیقه و طالبی، ابوتراب (1395). راهبرد فرهنگ. دوره 9. شماره 35.

5. سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش (1390). دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.