با تشکر از اینکه وقت خود را در اختیار مخاطبان «رشد مدرسه فردا» گذاشتید، بفرمایید، مفهوم رایج معنویت و ویژگی آن در گفتمان انقلاب اسلامی چیست؟
معنویت یعنی ارتباط زنده با امری قدسی در زندگی روزمره. اما معنویت در گفتمان انقلاب اسلامی عبارت است از همین ارتباط زنده و زیست با امری قدسی در زندگی روزمره که چند ویژگی پیدا می‌کند:
1. استکبارستیز است.
2. عدالت‌خواه است.
3. تمدن‌ساز است.
به عبارت دیگر، معنویت در گفتمان انقلاب اسلامی زیست با امر قدسی را به شکل فردی نمی‌طلبد، بلکه می‌خواهد به شکل جمعی در یک گستره وسیع اجتماعی و تاریخ تمدنی آن را پیاده کند که همگان بتوانند طعم این ارتباط زنده با خداوند را بچشند.
چنین معنویتی چگونه می‌تواند در جهان امروز با اقتضائات خاصش پیاده شود؟
امروز بشر ناچار است ارتباط با امر قدسی و متعالی را در لابه‌لای زندگی روزمره و مشغله‌های فراوانش بجوید. بنابراین باید توجه داشت، اولاً آن مکاتب و جریان‌های نهادینه عرفانی که در سنت بود، امروزه به دلیل شیادی‌های احتمالی، اگر هم باشند، نمی‌توان به آن‌ها اعتماد کرد و اطمینان داشت. ثانیا،ً وقت لازم و ضروری برای دنبال‌کردن طریقتی عرفانی برای عموم مردم وجود ندارد. لذا باید خود را در وضعیت زندگی امروزی طوری تطبیق دهد که بتواند برای تقویت معنویت در خود و در لابه‌لای زندگی روزمره فکری کند. همین اتفاق برای سنین پایین‌تر، یعنی خردسالان، نوجوانان و جوانان، نیز می‌افتد؛ زیرا با مشغله‌های زیادی که برای آنان تدارک دیده‌شده، از رشد شخصیت اصلی که همان شخصیت معنوی آنان است، غفلت می‌شود. این گروه‌ها ناچارند زبان‌های متعدد را یاد بگیرند. در کلاس‌های تقویتی حضور یابند. در کلاس‌های رسمی شرکت کنند. لذا انواع آموزه‌ها و آموزش‌ها به ذهن اینان هجوم می‌برند. بدین‌ترتیب فرصت و فراغتی برای تجربه‌های زیست معنوی برایشان باقی نمی‌ماند.
در این اوضاع چه می‌توان کرد؟
اینجا بحث مربوط به معنویت و تعلیم‌وتربیت را باید مطرح کرد. باید در خلال همین تعلیم‌وتربیت1 متداول، معنویت را نیز وارد کرد. با این روش، ذائقه کسانی که تحت برنامه‌های تعلیم‌وتربیت رایج قرار دارند، با طعم معنویت نیز آشنا می‌شود. این کار لزوماً با دین‌داری تعارضی ندارد. همان دین‌داری است که به شکل زنده و زیسته طعم آن چشیده می‌شود و به‌عبارتی هم بهره دنیایی و هم بهره اخروی دین‌داری را می‌برد. منظور فقط بهره مادی نیست، بلکه بهره معنوی و طعم لذیذ ارتباط با امر قدسی مورد نظر است.
چگونه می‌توان این نوع از معنویت را در نظام تعلیم‌وتربیت محقق کرد؟
به نظر بنده، گفتمان انقلاب اسلامی معنویت را به شکلی تعریف می‌کند که در بطن زندگی روزمره، حتی برای کودکان و نوجوانان هم قابل اجرا باشد، چرا؟ زیرا معنویت ارتباط زیست و زنده با امر قدسی و مقدس است. این تجربه جدای از زندگی اجتماعی تعریف نمی‌شود، این معنویت در خلال حساسیت‌هایی که نسبت به بی‌عدالتی، نسبت به تبعیض و نسبت به درد و رنج هم‌نوعانش دارد، تجلی می‌یابد. حال می‌خواهم مدلی را برای فهم این نوع معنویت ترسیم کنم تا بعد دریابیم چگونه می‌توان به دنبال یافتن الگویی برای تعلیم‌وتربیت مقتضی بود تا بتوان این نوع الگوی معنوی را در تعلیم‌وتربیت کودکان و نوجوانان پیاده کرد.
می‌توان معنویت‌گرایی را به چهارگونه تقسیم کرد:
الف) معنویت زاهدانه؛ که در آن فرد سعی می‌کند از تمایلات فردی خود چشم بپوشد و با زهدورزی با امر قدسی ارتباط زنده برقرار کند.
ب) معنویت عابدانه؛ در آن فرد تلاش می‌ورزد بر ترس‌های خود غلبه کند و از روی تسلیم و عبودیت تجربه زیست با امر قدسی را به وجود آورد.
این دو نوع (معنویت‌های زاهدانه و عابدانه) معنویت‌های فردی‌اند، اما دو نوع معنویت اجتماعی داریم که عبارت‌اند از:
1. معنویت قدیسانه؛ 2. معنویت قهرمانانه.
در معنویت قدیسانه، شخص تلاش می‌کند با محبت و عشق‌ورزی به دیگران، معنویت را در خود تقویت کند و از آن انرژی معنوی کسب کند.
در معنویت قهرمانانه، فرد تلاش می‌کند، در جریان مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی، از معنویت قدیسانه و لوازم آن فراتر رود و ریشه رنج و درد ناشی از ظلم و ستم و بی‌عدالتی را برکند، تا افراد در جامعه و در زندگی اجتماعی دچار درد و رنج نشوند. من این مدل از معنویت در گفتمان انقلاب اسلامی را که معنویت قدیسانه را در دل خود دارد اما تلاش می‌کند از آن فراتر رود و ریشه‌های رنج را برکند، «معنویت حماسی» می‌نامم. و با این نام‌گذاری می‌خواهم اضافه کنم که ما دو نوع از این معنویت داریم: معنویت حماسی سکولار و معنویت حماسی توحیدی.
در معنویت حماسی توحیدی، با اتمام سفر قهرمانانه، فرد به «خلیفئ‌الله» و به «انسان کامل» تبدیل می‌شود و به قرب الهی نائل می‌گردد. اما جاذبیتی که سفر قهرمانانه برای کودکان و به‌ویژه نوجوانان دارد، متأسفانه فقط در قالب معنویت حماسی سکولار به آنان عرضه می‌شود. آن هم در قالب پویانمایی (انیمیشن) و بازی‌های رایانه‌ای.
مثال بزنم. اگر ما مدل معنویت عاشورایی را در نظر بگیریم، همین سفر قهرمانانه توحیدی یا معنویت حماسی توحیدی را شاهدیم که بازتولید می‌شود. اگر برای همین مدل عاشورایی، تولید محتوا شود و در برنامه تربیت وارد شود، همان جذابیت را برای متربیان دارد و در همین حال با فضای فکری و باورهای ما هم سازگار است.
شما سفر اربعین را در نظر بگیرید. مشاهده می‌کنید برای جوانان هم سفری ماجراجویانه است و هم سفر معنوی. مسافر این سفر با چالش‌هایی مواجه می‌شود که در نهایت خود و توانایی‌های خود را بهتر در می‌یابد و به‌نوعی به خودشناسی دست می‌یابد. اما دریافتی منطبق با مبانی توحیدی و ولایی تشیع و نه در قالب یک اردوی تفریحی مدرسه. اما این نوع سفرهای معنوی و مدل‌هایی که ما داریم و از ظرفیت‌های تشیع است، در نظام تعلیم‌وتربیت رسمی امتداد پیدا نمی‌کند. این سفر می‌تواند به‌عنوان مدلی در تعلیم‌وتربیت مورد نظر قرار گیرد.
همین مدل و موارد مشابهی چون اردوهای جهادی، راهیان نور، فعالیت‌های رزمی بسیج مدرسه، در گفتمان انقلاب اسلامی توصیه شده و راهکاری است برای ترویج معنویت‌گرایی که از آن به‌عنوان «معنویت‌گرایی حماسی توحیدی» یاد کرده‌ام که مدلی کاربردی است که می‌توان آن را در عرصه تعلیم‌وتربیت وارد کرد.
به فایده‌های این مدل هم اشاره‌‌ای کنم. در ایام کرونا، به‌ویژه در میان کودکان و نوجوانان ما، بی‌تحرکی و بی‌انگیزگی و در کنار آن ترس از مخاطرات و ترس از چالش‌آفرینی برای خود و دیگران را شاهدیم. لذا ترس از ویروس کرونا، شجاعت را از کودکان و نوجوانان سلب کرده است و شجاعت آنان برای مواجهه با مشکلات و مخاطرات تضعیف و به عبارت دیگر کشته می‌شود. کرونا سبب شده است تمام موقعیت‌های چالش‌برانگیز اطرافمان را حذف کنیم. این موارد دست‌به‌دست هم می‌دهند تا فرهنگ راحت‌طلبی، جرئت و جسارت کودکان و نوجوانان برای داشتن یک زندگی فعال را از آنان بگیرد. اما این مدل‌‌ـ معنویت حماسی توحیدی‌ـ این جرئت و جسارت و شهامت را به آنان و زندگی‌شان باز می‌گرداند و با ایجاد انگیزه برای همدلی، نوع‌دوستی و ایثار با بیماران و بازماندگان، از آنان قهرمانان معنوی می‌سازد.
از فرصتی که به مجله رشد مدرسه فردا دادید، تشکر می‌کنم.
پی‌نوشت
1. education