تعریف رسانه اجتماعی
رسانه‌های اجتماعی فناوری‌های رایانه‌ای هستند که ایجاد یا اشتراک اطلاعات، ایده‌ها، علاقه‌های شغلی و سایر شکل‌های گفـت‌وگـو را از طـریق جامعـه‌ها و شبـکه‌های مجازی، در قالب بسترهایی همچون «وب» و تلفـن‌همراه تسهیل می‌کنند. رسانـه‌های اجتماعی برنامـه‌های کاربـردی مبتنـی بر اینترنت‌اند که به کاربران اجازه مـی‌دهنـد محتـوا ایجـاد و تبـادل کنند. رسـانه‌های اجتمـاعی می‌توانند از بسیـاری از شـکل‌های ارتبـاط، مثل تالارهـای گفت‌وگو، وب‌نـوشـت (وبـلاگ) هــا، وب‌نـوشـت (وبـلاگ) هـای اجتمـاعی، میکروبلاگ‌ها، ویکی‌ها، پادکست‌ها، تصویرها، و ویدئوها بهره بگیرند (آدراویی و همکاران، 2022).
نقش رسانه‌های اجتماعی در آموزش
رسانه‌های اجتمـاعی در سـال‌های اخیـر به یکی از مهـم‌ترین ابزارهای ارتباطی تبدیل شده‌اند. آن‌ها بدون در نظر گرفتن مسافت، امکان برقراری ارتباط بین افراد را فراهم می‌کنند. به‌علاوه، به‌راحتی اطلاعات، فایل، تصویر و فیلم را به اشتراک می‌گذارند، وب‌نوشت (وبلاگ) ایجـاد مـی‌کنند، پیام می‌فرستند و مکالمه‌های هم‌زمان را ممکن می‌سازند. از این سامانه‌ها به‌عنوان اجتماعی یاد می‌شود، زیرا به‌راحتی و به‌طور مؤثر امـکان ارتبـاط با دوستـان و همـکاران را فراهـم می‌کنند. در برنامه‌هـای آموزش عـالی، مدرسان، دانشجویان و دیگران در زمینه تولید دانش از طریق این شبکه‌ها با هم همکاری می‌کنند (موحدی، سامیان، ایزدی سپه‌پناه، ۱۳۹۸).
رسـانـه‌های اجتمـاعی راهـی بـرای برقـراری ارتبـاط مستقیـم با سـایـر افـراد در رسـانه هستند. آن‌ها از نظـر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و آموزشی در تصمیم‌گیری نقش بزرگ و تأثیرگذاری دارند. با توجه به اینکه رسانه‌های اجتماعی موجب تعامل بیـن یادگیـرنـدگان می‌شـوند، به‌طور بالقوه یادگیری فعال را در محیط سازنده‌گرای یادگیرنده‌محور بهبود می‌بخشند.
در محیط یادگیری برخـط جامعه یادگیـرندگان دانـش، ارزش‌هـا و هدف‌هایشان را به اشتراک می‌گذارند. همچنین احساس جمعی در یادگیری برخط از دو مؤلفه تشکیل شده است:
- «اتصال» که به احسـاس انسجـام، روحیه اعتماد و وابستگی دانش‌آموز اشاره دارد.
- «یادگیری» که به احساس دانش‌آموزان در مورد میزان رضایت از هدف‌های یادگیری و انتظارات آن‌ها اشاره دارد (دلات و همکاران، 2007: ص 257-286).
رسانه‌های اجتماعی به‌گونه‌ای مردم دنیا را به هم متصل می‌کنند که در دهه ۱۹۶۰ مارشال مک لوهان، مطرح‌کننده اصطلاح «دهکده جهانی»، خوابش را هم نمی‌توانست ببیند (دُلک و همکاران، 2021: ص 43-49).
نقش معلم در یادگیری از طریق رسانه‌های اجتماعی
نقش معلم در استفاده از رسانه‌های اجتماعی «غنی و ظریف» تعریف شده است. در عمل، این یک عملکرد متعادل است که با ایجاد فضـای باز و استفـاده از تجربه آموزشی، برای یادگیری ساختارهای حمایتی پدید می‌آورد. این امر مستلزم اعتماد و حساسیت زیادی از طرف معلم است که بلافاصله در فعـالیت‌های شاگردان تداخل به وجود نیاورد، بلکه به شکل‌گیـری نوعی چارچـوب حمایتـی ظریف در گروه کمک کند. معلم باید امکان یادگیری و پیشرفت را در گروه فراهم آورد، به شرکت‌کنندگان امکان جست‌وجوی ریتم‌ها و روش‌های کار مشترک را بدهد، و بدون مداخله بلکه با آمادگی، به گروه کمک کند. همچنین گروه را تحت کنترل داشته باشد و برای تنظیم چارچوب آموزشی از برنامه‌نویسان پیشرفته استفاده کند. شرایط یادگیـری را به‌گونـه‌ای شکل دهـد که بتوان از شبکه‌های اجتمـاعی به‌عنوان ابزاری بـرای کار مشترک استفاده کرد.
امکانات آموزشـی ارائه شده توسط این ابزارها تقریباً بی‌پایان است، زیرا موجب ارتقای تعامل بین گروه‌ها و معلمان می‌شوند. همه این‌ها خارج از محدودیت‌های زمانی و مکانی محیط مدرسه اتفاق می‌افتند (دلات و همکاران، 2007: 257-286).
ابزارهای ارتباطی پیشرفته در رسانه‌های اجتماعی
ابزارهای ارتباطی پیشرفته ارتباط را با ضبط صدا و تصویر، اتصال و بازیابی ارتقا می‌بخشند. در ادامه به چند نمونه از ابزارهای ارتباطی اشاره می‌کنیم:
- دانشنامه‌ها (ویکی) ها که با پیوستن به شغل‌های دانشگاهی، توانایی ترویج و تسهیل «خلق مشترک» را دارند؛
- «علامـت‌گذاری اجتماعـی» که امـکان جمـع‌آوری اطلاعـات، برچسب‌گـذاری و به‌اشتـراک‌گذاری وب‌سایت‌ها را برای کاربـران فراهم می‌کند؛
- «فضاهای به‌اشتراک‌گذاری رسانه» که فضاها و فرصت‌هایی را برای ارسال و به‌اشتراک‌گذاری تصویر، پادکست و فیلم در اختیار جامعه کاربران قرار می‌دهند؛
- «ابزارهای مشترک» که شامل قابلیت‌های «به اشتراک‌گذاری و ویرایش اسناد» برای کاربران است؛
- «و‌بگاه‌های شبکه‌های اجتماعی» که دارای توانایی ارتقای جوامع مجازی برای تعامل و ارتباط هم‌زمان یا غیر هم‌زمان هستند (دُلک و همکاران، 2021: 49-43).
تأثیرات مثبت و منفی رسانه‌های اجتماعی
تأثیرات مثبت
رسانه‌های اجتماعی دانش‌آموزان را قادر می‌سازند، با توجه به وظایف و تکلیف‌هایشان، به‌راحتی با یکدیگر در ارتباط باشند. دانش‌آموزان می‌توانند در خانه هم با هم‌کلاس‌ها و معلم خود ارتباط داشته باشند و تکالیفشان را انجام دهند. دانش‌آموزانی که در بیان نظرات خود در کلاس با مشکل مواجه هستند، استفاده از رسانه‌های اجتماعی به آن‌ها در روند یادگیری و ایجاد سطح اطمینان کمک می‌کند. با ارسال پیام از طریق شبکه‌های اجتماعی می‌توان شک و تردید را برطرف ساخت. رسانه‌های اجتماعی به معلمان کمک می‌کنند با والدین در ارتباط باشند تا آن‌ها نیز از این طریق از پیشرفت فرزندان خود مطلع شوند. دانش‌آمـوزان در حال یادگیـری مجموعه مهارت‌هایی هستند که برای شبکه‌های اجتماعی بسیار ضروری‌اند. رسانه‌های اجتماعی همچنین امکان برقراری ارتباط در خارج از مرزهای نهادی، همکاری و کسب تجربه عملی نیروی کار را برای یادگیرندگان فراهم می‌سازند. علاوه بر این به دانش‌آموزان مفاهیم جدیدی مانند «حریم خصوصی برخط» آموزش داده می‌شود.
تأثیرات منفی
دانش‌آموزان مستعد دچار نوسانات مکرر خلق‌وخو و از دست‌دادن کنترل خود می‌شوند. تحقیقات اخیر نشان داده‌اند، زمانی که فرد تصویر پروفایل خود را بارگذاری می‌کند، بلافاصله بر روحیه دانش‌آموزان تأثیـر می‌گـذارد و موجب استـرس، اضطراب یا تـرس آن‌ها می‌شود. دانـش‌آمـوزان به‌جـای مطالعـه یا تعامـل شخصی با افراد، در وبگاه شبکه‌های اجتماعی وقت می‌گذرانند یا ترجیح می‌دهند ساعت‌ها به گپ و گفت‌وگـو با دوستـان خـود بپردازنـد که ایـن موجب اتلاف و کمبود وقت برای یادگیری مهارت‌های جدید می‌شود. استفاده منظم دانش‌آموزان از رسانه‌های اجتماعی، توانایی آن‌ها را برای برقراری ارتباط مستقیم از بین می‌برد. در هر حال دانش‌آموزان وقت زیادی را برای معاشرت در رسانه‌های اجتماعی سپری می‌کنند و این امر نباید مانع تحصیل و اعتبار علمی آن‌ها شود. باید در نظر داشت که شبکه‌های اجتماعی، دنیای مجازی ایجاد می‌کنند که تفاوت فاحشی با واقعیت دارد (یاکر و شلومو، 2021: 720-727).
رسانه‌های اجتماعی پرکاربرد در آموزش
گوگل داکس
این فناوری محبوب معلمان و دانش‌آموزان است. دانش‌آموزان و معلمان می‌توانند از این ابزار برای انجام تکلیف‌ها، پروژه‌ها، برنامه‌ها و موارد دیگر استفاده کنند. این برنامه کاربردی به‌طور هم‌زمان به چند نفر امکان می‌دهد که روی یک سند خاص کار کنند. در واقع، گوگل داکس می‌تواند کار تیمی را ارتقا دهد. افراد می‌توانند در هر جایی که هستند از طریق یک رایانه یا تلفن همراه به اینترنت متصل شوند و به اسناد مورد نظرشان دست پیدا کنند. برای مثال، دانش‌آموزان می‌توانند تکلیـف‌های خـود را در قالـب «اکسـل» و «پـاورپوینت» به‌صورت برخط تولید و به اشتراک بگذارند و یا معلمان می‌توانند یک جـزوه آموزشـی را به‌صورت گروهـی در گوگل داکـس طـراحی و به اشتراک بگذارند.
موک1
یک دوره آموزش برخط آزاد با شرکت‌کنندگان انبوه است و روی مفهوم یادگیری سفارشی کار می‌کند که یکی از ویژگی‌های یادگیری از طریق رسـانه‌های اجتـماعی است. در حقیقت این دوره آموزشی به‌طور معمـول از طریـق یک شبکـه اجتماعـی برخط برگزار می‌شود (آدراویی و همکاران، 2022).
تمـام محتـوای درســی دوره‌هـای حضــوری در موک به‌صورت الکترونیکی موجودند؛ از کتاب و جزوه گرفته تا صدا و تصویر معلم برای ارائه درس‌ها. موک می‌تواند حاوی بخش‌های متنوع صوتی و تصویری باشد که در کنار مستندات مربوط به موضوع آموزشی محتوایی غنی محسوب می‌شود. همچنین در موک‌ها معمولاً قسمت‌هایی تعاملی در نظر گرفته می‌شوند که دانش‌آموزان با پاسخ به آن‌ها میزان یادگیری خود را می‌سنجند. این تمرین‌ها در سامانه ثبت می‌شوند و با توجه به عملکرد کاربر، میزان یادگیری و موفقیت او بررسی می‌شود.
در کنـار تمـام این مـوارد، مـوک‌ها فضـایی برای هـم‌اندیشـی و هم‌افزایی هم دارند؛ جایی که دانش‌آموزان، معلمان و دستیاران، همه به آن دسترسی دارند و در مورد موضوع‌های درسی بحث و تبادل‌نظر می‌کنند. برای مثال، در «وبگاه مکتبخانه» که هدف آن در دسترس قرار دادن آموزش با کیفیت بالا برای همه فارسی‌زبانان است، افراد بدون در نظر گرفتن سن و سال، مکان، موقعیت یا امکانات مالی خود، از آموزش‌ها بهره‌مند می‌شوند.
شاد
شبکه آمـوزشی دانش‌آمـوز با سـرواژه «شاد» نرم‌افزاری ارتباطی و آموزشـی است که در پی همه‌گیری جهانی «کرونا ویروس»، به دلیل عدم امـکان حضـور دانش‌آموزان در مدرسـه‌ها، در ایران راه‌اندازی شد. صاحب‌امتیـاز این نـرم‌افزار وزارت آمـوزش‌وپـرورش ایران است و دانش‌آموزان، معلمـان و مـدیران افرادی هستند که از این برنامه استفاده می‌کنند. این نرم‌افزار، علاوه بر امکان ارسال پیام متنی، فیلم، عکس، گیف، پیام صوتی و موسیقی، دارای امکانات زیر است:
حضوروغیاب هوشمند: معلم می‌تواند با تعیین برنامه هفتگی کلاسی و با مراجعه به فهرست کلاس‌ها، از وضعیت حضور هر یک از دانش‌آموزان اطلاع حاصل کند. در کلاس برخط به‌صورت خودکار هر هفت دقیقه حضور دانش‌آموزان ثبت و به معلم اطلاع داده می‌شود.
ارتباط زنده یک‌طرفه: در حال حاضر هر فردی که عضو گروه است، می‌تواند با انتخاب گزینه پخش زنده، با افراد آن گروه ارتباط زنده (لایو) یک‌طرفه بگیرد. پخش زنده تا ٢۴ ساعت قابل دانلود است.
پخـش زنـده کلاسی (ارتباط زنده دوطرفه): بعد از ارائه سرویـس یک‌طرفه، توسعـه سرویس ارتباط زنده دوطرفه، با هدف برگزاری جلسه‌های برخط مدیران، برگزاری جلسه‌های اولیا و مربیان و کلاس‌های تعاملـی ایجاد شـد. معلـم در کـلاس برخط می‌تواند با انتخـاب پخش زنده دوطرفه، کلاس‌های برخط تعاملی با هدف پرسش و پاسخ دانش‌آموزان برگزار کند.
تماس دوسـویه: به‌صـورت رایـگان است و بـرای بـرگزاری آزمون‌های شفاهی و پرسش و پاسخ قابل استفاده است.
تماس تصویری: به‌منظور آزمون شفاهی که به دیدن تصویر دانش‌آموز نیاز است یا ارتباط مدیر و معلمان قابل استفاده است.
تکلیف‌های دانش‌آمـوزان: این خدمت در راستـای پیشـرفت دانش‌آمـوز به معلم کمک می‌کند که از وضعیت یادگیری دانش‌آموز و نقاط ضعف و قوت او در درس‌ها مطلع شود. خدمت تکلیف دانش‌آموز برای معلـم شامـل سه بخـش تکلیـف‌های در جریـان، تکلیف‌های به‌پایان‌رسیده و ثبت تکلیف‌های جدید ارائه شده است.
آزمون‌ساز: سامانه برخط آزمون‌ساز با رویکرد ارائه خدمت‌های جامع تعریف آزمون برای معلمان و دریافت آن توسط دانش‌آموزان توسعه یافته است. آزمون‌ساز قابلیت برگزاری آزمون‌های تشریحی و تستی را دارد. هدف برگزاری آزمون به‌صورت برخط، سنجش دانش و یادگیری دانش‌آموز است. معلم امکان ارائه سؤال به‌صورت نگارش متن یا «آپلود» فایل را دارد. او با درج مشخصات آزمون شامل نام درس، نام یا شماره آزمون، تاریخ، ساعت شروع و پایان، مدت‌زمان آزمون، تعداد سؤال‌ها، بارم کلی و بارم هر سؤال، می‌تواند آزمون مخصوص به خود را تعریف کند. دانش‌آمـوز پس از تکمیـل آزمون با کلیک روی دکمه پایان، حاصل کار خود را برای معلم می‌فرستد.
کارپوشه: مجموعـه فعالـیت‌هایی است که فـرد در طـول مـدتی مشخص انجام می‌دهد. کارپوشه ابزاری کلیدی برای ارزشیابی و معیاری برای شناسایی میزان تلاش، پیشرفت و موفقیت دانش‌آموزان است. آن‌ها با کسب امتیاز از خدمت ارائه‌شده، یک امتیاز کلی برای کارپوشه کسب می‌کنند.
شادینو: شبـکه اجتـماعی معلمـان و مدیـران و یکی دیگـر از جدیدتـرین امکانـات اضافه‌شـده در آخـرین به‌روزرسانی‌های برنامه شـاد است. معلمـان و مدیـران مـی‌توانند در این قسمت از برنامه به اشتراک‌گذاری محتوا بپردازند و با تبادل اطلاعات، از تجربیات یکدیگر استفاده کنند.
آپارات: آپـارات یک گـزینـه عالـی بـرای استفـاده در«کلاس معکوس» است که دانش‌آموزان می‌توانند قبـل از ورود به کلاس، سخنرانی‌ها و منابـع را تماشـا کـنند و مـانند وبلاگ‌نویسی، مطالب توسط مخاطبان بیشتری دیده خواهد شد. به این ترتیب، دانش‌آموزان مهارت بیشتری در سـاخت ویدئـو خـواهند داشت و قـادر به بیان نظرات خود درباره مطالب در قالب‌های ویدئویی درسی خواهند بود.
جمع‌بندی
شبکه‌هـای اجتمـاعی برنامـه‌هایی هستند که از اشتیاق و انگیزه دانش‌آمـوزان و معلمـان در یک فضـای مشترک از طریق اشتراک علاقه‌ها، منابع، ارتباطات و تعاملات پشتیبانی می‌کنند. شواهد نشان می‌دهنـد که استفـاده از رسـانه‌های اجتمـاعی در آموزش می‌تواند در یادگیری ترکیبی مفید باشد. در واقع معلمان می‌توانند بلافاصله بعد از کلاس، با دانش‌آموزان ارتباط برقرار کنند. اکثر دانشمندان و استادان بر این بـاورند که ویدئـو، پـادکست و ویکـی‌ها، ابزار ارزشمندی برای آمـوزش هستند و عـده‌ای نیـز عقیـده دارند که رسانه‌های اجتماعی می‌توانند ابزار ارزشمندی برای یادگیری مشارکتی باشند.
پی‌نوشت
1. MOOK
منابع
1. موحدی، رضا؛ سامیان، مسعود؛ ایزدی، نسیم؛ سپه‌پناه، مرجان (1398). «تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی در بهبود یادگیری دانشجویان دانشکده کشاورزی». فصلنامه پژوهش مدیریت آموزش کشاورزی. شماره 2.
2. Adraoui, M., Retbi, A., KhalidiIdrissi, M., & Bennani, S. (2022). Maximal cliques based method for detecting and evaluating learning communities in social networks. Future Generation Computer Systems, 126(1), 1-14.
3. De Laat, M., Lally, V., Lipponen, L., & Simons, R. (2007). Online teaching in networked learning communities. Instr, 35(7), 257-286.
4. Doleck, T., Lemay, D., & Brinton, C. (2021). Evaluating the efficiency of social learning networks: Perspectives for harnessing learning analytics to improve discussions. Computers & Education, 164(5), 43-49.
5. Yakov, B., & Shlomov, S. (2021). Robust learning in social networks. Operations Research Letters, 49(5), 720-727.