انگیزه دارای شکل‌های متفاوتی است که عبارت‌اند از: «انگیزه درونی» (افراد را به‌صورت خودجوش و درونی به انجام تکلیفی خاص به حرکت وا‌می‌دارد و به‌غیراز پاداش‌های بیرونی، خود تکلیف برای فرد ارزشمند است)، «انگیزهبیرونی» (افراد را به سبب پاداش‌های بیرونی به انجام یک تکلیف وا‌می‌دارد) و «بی‌انگیزگی» (حالت فقدان قصد و اراده برای انجام تکلیف) که هر کدام دارای زیر مؤلفه‌هایی هستند. انگیزه تحصیلی، به‌ویژه انگیزه درونی، به پیشرفت تحصیلی می‌انجامد [لی2، مک اینرنی3، لیم4 و اورتیگا5، 2010؛ بیکر6، 2003؛ تایلر7 و همکاران، 2014؛ به نقل از: الهی و همکاران، 1399].
پژوهش‌های متفاوتی در زمینه «انگیزه تحصیلی» و همچنین ساخت و هنجاریابی ابزاری مناسب برای سنجش آن در جامعه ایرانی انجام شده‌اند که در ادامه به معرفی دو مورد آن‌ها می‌پردازیم.
1. پرسش‌نامه چندعاملی انگیزه تحصیلی سمنان
هدف پورآقا، رودبرده و طالع‌پسند (1393) در پژوهش خود، ساخت و رواسازی پرسش‌نامه چندعاملی انگیزه تحصیلی نسخه ویژه دانش‌آموزان پایه اول دوره اول متوسطه در شهر سمنان بوده است. پژوهشگران به این منظور 580 دانش‌آموز را از جامعه پژوهش به روش «نمونه‌گیری تصادفی چندمرحله‌ای»8 انتخاب کردند که همه آن‌ها پرسش‌نامه چندعاملی انگیزه تحصیلی را که توسط پژوهشگران تدوین شده بود، پاسخ دادند. نسخه مقدماتی این ابزار که با ۱۱ عامل و 104 سؤال طراحی شده بود، به بررسی ابعاد گوناگون انگیزه و درگیری تحصیلی دانش‌آموزان دختر دوره اول متوسطه می‌پردازد.
پس از اجرای پژوهش و تجزیه‌وتحلیل داده‌های جمع‌آوری‌شده، نسخه نهایی پرسش‌نامه با 37 گویه، شامل ۹ عامل به دست آمد. عامل‌های تشکیل‌دهنده پرسش‌نامه عبارت‌اند از: اضطراب امتحان، ارزش، برنامه‌ریزی، پافشاری، اجتناب از شکست، خودکارآمدی، هدف تبحری، مدیریت تکلیف، و عدم کنترل.
در این پژوهش برای برآورد «همسانی درونی»9 پرسش‌نامه از «ضریب آلفای کرونباخ»10 استفاده شده است و نتایج نشان‌دهنده دامنه‌ای بین 56/0 (برای مؤلفه عدم کنترل) تا 80/0 (برای مؤلفه‌های ارزش و اضطراب امتحان) است.
«تحلیل عاملی تأییدی»11 پرسش‌نامه نشان داد که در مقایسه با چهار مدل رقیب، یک مدل ۹ عاملی، شامل 37 ماده، دارای برازش مطلوب است که نشان‌دهنده «روایی سازه»12 قابل قبول برای پرسش‌نامه است.
«روایی ملاکی»13 با محاسبه «ضریب هم‌بستگی پیرسون»14، بین ابعاد پرسش‌نامه چندعاملی انگیزه تحصیلی سمنان و نمره‌های معدل سال قبل، معدل نیم‌سال پیش، نمره انضباط سال قبل، نمره انضباط نیم‌سال پیش و تعداد روزهایی که دانش‌آموزان در طول نیم‌سال غیبت داشته‌اند، بررسی شده است.
2. پرسش‌نامه انگیزه تحصیلی حالتی (ASM)
درخشان، سیف، کیامنش و احدی (1396) پژوهشی را با هدف ساخت ابزاری دقیق و مناسب به منظور سنجش «انگیزه تحصیلی حالتی»15 انجام داده‌اند. این پژوهشگران به منظور رسیدن به هدفشان پرسش‌نامه‌ای بر اساس مبانی نظری در حیطه انگیزه تحصیلی تهیه کردند. از طریق اجرای مقدماتی و نظرخواهی از پاسخ‌دهندگان و ۱۰ نفر از استادان روان‌شناس «روایی محتوایی»16 آن تأیید شد. این پرسش‌نامه 53 سؤالی برای اجرای نهایی روی یک نمونه 300 نفری دانشجویان دانشگاه پیام نور که به روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شده بودند، اجرا شد و روایی و اعتبار17 پرسش‌نامه مورد بررسی قرار گرفت.
نتیجه «تحلیل عاملی اکتشافی»18 با استفاده از روش تحلیل «مؤلفه‌های اصلی»19 و «چرخش واریماکس»20 و همچنین بر اساس «نمودار سنگ‌ریزه‌ای»21 بیانگر وجود چهار مؤلفه در پرسش‌نامه انگیزه تحصیلی حالتی بود که در مجموع 77/37 درصد از واریانس کل پرسش‌نامه را تبیین می‌کنند. ضریب‌های آلفای کرونباخ برای کل آزمون 91/0 و برای خرده مقیاس‌های علاقه به کلاس و ارتباط بین فردی 89/0، علاقه به کسب شایستگی و خودکارآمدی 68/0، علاقه به درس و رشته تحصیلی 67/0 و علاقه به کسب ستایش و تشویق 76/0 به دست آمد. همچنین بر اساس عملکرد آزمودنی‌ها، جدول هنجار درصدی و جدول هنجار مقوله‌ای برای پرسش‌نامه انگیزه تحصیلی حالتی و خرده مقیاس‌های آن تهیه شده است. به‌طور کلی، نتایج پژوهش درخشان و همکارانش نشان داد که پرسش‌نامه فوق ابزاری معتبر با روایی مطلوب برای کاربرد در پژوهش‌های آموزشی و روان‌شناختی است.
پی‌نوشت‌ها
1. Clarke
2. Lee, J.Q.
3. McInerney, D.M.
4. Liem, G.A.D.
5. Ortiga, Y.P.
6. Baker, S.R.
7. Taylor, G.
8. multi-stage random sampling
9. internal consistency
10. Cronbach’s Coefficient Alpha
11. confirmatory factor analysis (CFA)
12. construct validity
13. criterion-related validity
14. Peasron correlation coefficient
15. Academic State Motivation Inventory (ASM)
16. content validity
17. reliability
18. exploratory factor analysis (EFA)
19. principle components (PC)
20. Varimax rotation
21. scree plot
منابع
1. الهی، زینب؛ حاجی‌تبار فیروزجائی، محسن؛ و میمنت، عابدینی (1399). «نقش ابعاد مشارکت والدین در انگیزه تحصیلی دانش‌آموزان پایه ششم ابتدایی». فصلنامه خانواده و پژوهش. سال هفدهم. شماره 1: 126-103.
2. پورآقا رودبرده، فاطمه و طالع‌پسند، سیاوش (1393). «ساخت و رواسازی پرسش‌نامه چندعاملی انگیزه تحصیلی نسخه ویژه دانش‌آموزان پایه اول دوره اول متوسطه شهر سمنان». فصلنامه مطالعات اندازه‌گیری و ارزشیابی آموزشی. سال چهارم. شماره 7: 83ـ61.
3. درخشان، نوشین؛ سیف، علی‌اکبر؛ کیامنش، علیرضا؛ احدی، حسن (1396). «ساخت، اعتباریابی، رواسازی و هنجاریابی پرسش‌نامه انگیزش تحصیلی حالتی (ASM)». فصلنامه آموزش و ارزشیابی. سال دهم. شماره 40: 104-69.