معلمی که رویکرد آموزش و تربیت خود را انتقالی (یا تجویزی، تحمیلی و تلقینی) قرار می‌دهد و با سنجش‌های کمی و پایانی (نتیجه‌محور) تلاش می‌کند زمینه یادگیری را فراهم کند، در عمل از ظرفیت و توانایی‌های دانش‌آموزان آگاهی کافی ندارد. نوع نگاه وی به انسان این است که او برای یادگیری و تربیت توانایی ندارد. اراده و انگیزه درونی ندارد و صرفاً با شنیدن، تکرار و پاسخ‌دادن باید او را تربیت کرد. برعکس، معلمی که رویکرد آموزش و تربیت خود را تعاملی و اکتشافی قرار می‌دهد و با سنجش فرایندی تلاش می‌کند زمینه یادگیری و تربیت را فراهم آورد، در عمل تلقی دیگری به ماهیت یادگیرنده دارد. وی برای یادگیری، ظرفیت، اراده و انگیزه دارد. لذا تلاش می‌کند با خلق فرصت‌های متنوع، زمینه شکوفایی استعدادهای فطری دانش‌آموزان را فراهم کند تا آن‌ها هویت خود را بسازند.خسرو باقری (1397) استدلال می‌کند، انسان باید ماهیت خود را بسازد. البته در وجود آدمی داربست‌هایی وجود دارد که او روی آن‌ها حرکت می‌کند. تکه‌های این داربست، عقل، آزادی و فطرت هستند. اما این‌ها تعیین‌کننده نیستند، بلکه انسان با عملش هویت خود را می‌سازد.
رابطه مربی و متربی در این فرایند تعاملی است. به این ترتیب، معجزه تعلیم‌وتربیت باید این باشد که محیط‌های تعاملی مناسبی ایجاد کند، نه اینکه عمل کسی را شکل دهد. انسان در محیط تعاملی مناسب می‌تواند عمل مناسب را بروز دهد و هویت مناسب خود را بسازد.
در این فرایند:
ـ باید از منطق به‌جای تلقین افکار بهره گرفت. یعنی رابطه تعلیم‌وتربیتی در ابعاد شناختی نباید تلقینی باشد، بلکه باید تبیینی و با روشنگری و بحث همراه باشد.
ـ باید از شوق و انگیزش بهره گرفت. آدمی که می‌خواهد با عمل خود را بسازد، باید انگیزه عمل داشته باشد.
ـ نباید از عنصر تحمیل بهره گرفت. یعنی نباید تحمیلی باشد.
در مبانی نظری سند تحول ظرفیت‌های متعددی از انسان بیان شده‌اند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
فطرت الهی توحیدی
فطرت یکی از ظرفیت‌های اساسی در یادگیری و تربیت تلقی می‌شود. فطرت الهی در وجود آدمی هست. فطرت در جنبه معرفتی آن، معرفت حضوری انسان به خداست و در بعد گرایش، میل به پرستش، حقیقت‌جویی، فضیلت‌خواهی و زیبایی‌دوستی از اهم گرایش‌های فطری انسان هستند. در سند برنامه درسی ملی فطرت الهی به‌عنوان رویکرد و جهت‌گیری برنامه‌های درسی و تربیتی (تدریس و ...) مورد توجه قرار گرفته است (ص 11).
بر اساس این رویکرد، شکوفایی استعدادهای فطری از طریق درک و اصلاح موقعیت صورت می‌گیرد. همچنین، در الگوهای هدف‌گذاری، عناصر تعقل، ایمان، علم، اخلاق و عمل، عرصه موقعیت خود و خلقت عناصر همان جلوه‌های فطرت هستند و عرصه یا موقعیت همان جلوه‌های هستی. لذا تربیت یعنی زمینه‌سازی برای پیوند درون و بیرون تا دانش‌آموزان از طریق این ابعاد فطری و با زمینه‌سازی و هدایت معلمان و مربیان، زمینه درک درست از خود، طبیعت، اجتماع و فراموقعیت (خدا) را حاصل کنند. ظرفیت فطرت الهی توحیدی در فرایند تربیت از اهمیت خاصی برخوردار است، به‌گونه‌ای که ملکی (1399) فطرت‌گرایی توحیدی را به‌عنوان یک نظریه در برنامه‌های درسی تبیین کرده است.
تعقل
عقل‌ورزی وجه تمایز نفس انسانی از نفس نباتی است. نفس انسانی، علاوه بر انجام اعمال و وظایف طبیعی مربوط به نباتی و نفس حیوانی (در حوزه تدبیر بدن) امتیاز ویژه‌ای چون عقل دارد. عقل قابلیتی در انسان است که به‌وسیله آن می‌تواند واقعیت‌ها را بشناسند (مبانی نظری سند تحول، 1390 : 63).
اراده و اختیار
خداوند انسان را موجودی آزاد، دارای قدرت انتخاب و اعمال اراده در حیطه اعمال اختیاری آفریده است. در فرایند یادگیری و تربیت این ظرفیت بسیار مهم و نقش‌آفرین است. لذا باید زمینه یادگیری و تربیت به‌گونه‌ای فراهم شود که دانش‌آموزان اراده خود را در جهت تربیت‌شدن مدیریت کنند.
استعداد و عواطف
استعدادهای طبیعی در همه ابعاد و همواره قابلیت فعلیت یافتن دارند. همچنین، عواطف و تمایلات بالفعل آدمی در تحقق اعمال اختیاری عاملی بس مهم به شمار می‌آیند.
اجتماعی‌بودن
انسان به دلیل نیاز به کمال‌جویی و به لحاظ ساختار شخصیت، موجودی اجتماعی است و هویت او تا حد قابل‌توجهی در عرصه زندگی اجتماعی ساخته و پرداخته می‌شود.
نتیجه‌گیری
انسان (دانش‌آموز) با داشتن فطرت الهی و برخورداری از استعدادهای طبیعی و عواطف و تمایلات متنوع، ضمن تأثیرپذیری از عوامل وراثتی و محیطی، بر اساس بهره‌مندی از توانایی عقل خویش و در اثر مواجهه اختیاری برای تغییر موقعیت خود و دیگران، به‌تدریج واقعیتی شخصی و سیال می‌یابد که از آن به‌عنوان هویت (و شاکله در قرآن) یاد می‌شود.
به عبارت دیگر، هویت متمایز هر انسان در نهایت محصول اکتساب برخی صفات و توانمندی‌ها و مهارت‌ها توسط خود اوست.
بر اساس تبیین ظرفیت‌های اساسی یادگیرنده، یک سؤال کلیدی مطرح می‌شود: «فرایند یادگیری و تربیت (آموزش، تدریس و ارزشیابی) باید چگونه باشد».
منابع
1. باقری، 1397، مجله رشد معلم، شماره ٦.
2. ملکی، 1399، نظریه فطرت‌گرایی توحیدی در برنامه‌های درسی، انتشارات مدرسه.
3. مبانی نظری سند تحول، 1390، شورای عالی آموزش‌وپرورش.
4. سند برنامه درسی ملی، 1391، شورای عالی آموزش‌وپرورش.