نقش معلمان در تربیت، آمـوزش و یادگیری دانش‌آموزان بسیار مهم است. معلمان مهم‌ترین عامل در بالا بردن کیفیت یادگیری دانش‌آموزان هسـتند. عملکرد باکیفیت معلمان و تمهید لوازم این کار، از ضروریات رسیدن به تربیت سرآمد در دانش‌آموزان است. یکی از شایستگی‌هایی که به توانمندی معلمان در نیل به اهداف نظام تعلیم‌وتربیت کمک می‌کند، «رشد حرفه‌ای» است.
ضرورت حرفه‌ای شدن، امروزه بیش از گذشته محسوس است و معلمان نمی‌توانند و نباید از کنار این موضوع بی‌تفاوت عبور کنند. در روزگاری که تغییرات در عرصه‌های علمی و عملی به‌سرعت بروز می‌کنند، ضروری است به تجهیزات لازم برای بهره‌مندی صحیح و معقول از این شرایط مجهز شد و کسب شایستگی‌های لازم، از جمله ضروریات حضور در عرصه‌های نوین است.
برای هر شغل و حرفه‌ای، شایستگی‌های متعددی در دسته‌بندی‌های گوناگون برشمرده می‌شود. «رشد حرفه‌ای1» یکی از شایستگی‌های لازم در هر حرفه‌ای است. در حرفه معلمی که بسیار حساس و مهم است نیز کسب شایستگی‌های متعددی ضروری است. در این بین، رشد حرفه‌ای معلمان در کنار دیگر شایستگی‌ها از اهمیت دوچندانی برخوردار است. بنابراین معلمان ناگزیر از گام برداشتن در عرصه رشد حرفه‌ای هستند.
در این نوشته تلاش می‌شود به رشد حرفه‌ای معلمان، روش‌های آن و موانعی که بر سـر راه این رشـد قرار دارند، پرداخته شود.
برخــی صاحب‌نظران بــر این باورند کــه اگر آموزش‌وپــرورش می‌خواهد پیشــرفت کند، دســت‌اندرکاران تعلیم‌وتربیت، به‌خصوص معلمان، که تعامل گسترده‌ای با فراگیرندگان دارند، باید متحول شــوند. همچنین، دانش و اطلاعات، شــناخت‌ها، نگرش‌ها، مهارت‌ها و روش‌های کارِ آن‌ها باید تغییر کند. لازمه این کار، حرفه‌ای‌شدن تعلیم‌وتربیت و در سرلوحه آن، حرفه‌ای‌شدن تمام معلمان است (گمینیان، ۱۳۸۳)، چرا که معلم از کلیدی‌ترین اجزای نظام آموزش‌وپرورش است و هر کاستی و کمبود در سایر اجزای نظام، از این عنصر تأثیر می‌پذیرد. پس توجه به کلیدی‌ترین بخش نظام آموزشی، و ارتقای دانش، نگرش و مهارت او ضروری است. در این بین، چنان‌که گفتیم، رشد حرفه‌ای از اهمیت دوچندانی برخوردار است.
رشد حرفه‌ای معلمان شامل ارتقا و بهبود فعالیت‌هایی می‌شود که معلمان در داخل و خارج از مدرسه انجام می‌دهند و مجموعه‌ای از فرایندهای رسمی و غیررسمی را در بر می‌گیرد (جکسون و دیویس، 2000). این فرایندها برای بهبود بخشــیدن به مهارت و دانش و رســیدن به تدریس مطلوب معلمان است. حرفه‌ای‌شدن معلمان بر جنبه‌های تکنیکی و حرفه‌ای تدریس و ارتقای موقعیت اجتماعی حرفه معلمی متمرکز اســت و فرایندی اســت که به وسیله آن، انجام حرفه یا شغل معلمی مستلزم داشتن مهارت‌های ویژه‌ای می‌شــود. معلم حرفه‌ای باید درک عمیق‌تری از «دانش محتوایی2»، رشــد دانش‌آموز، ســبک‌های یادگیــری، راهبردهــای تدریس و مجموعه‌ای جدید از ارزش‌ها، همراه بــا احترام به تفاوت‌های فردی، همکاری با سایر همکاران و گرفتن بازخورد مداوم از تدریس و قابلیت هدایت و تغییر و ارتباط مؤثر داشته باشد (کریمی، ۱۳۸۷).
فعالیت رشد حرفه‌ای باید به گونه‌ای باشد که فرصتی را فراهم کند تا معلمان در چرخه‌ای از تجربه و آزمایش3 و تأمل درگیر شوند. به‌طور کلی، رشد حرفه‌ای پایدار مستلزم وجود رویکردی منسجم است که در آن از یک مدل رشد حرفه‌ای اثربخش استفاده می‌شود که بر «علم و هنر تدریس4» (تدریس، یادگیری و ارزشیابی) متمرکز است. همچنین تأثیر حرفه‌ای بر معلم و دانش‌آموزان را نظارت می‌کند (پاسکیت و تیلور، 2008).
انگیزش و تمایل به یادگیری در معلمان، از جمله عوامل مهم در ایجاد فرصت‌های یادگیری معنادار رشد حرفه‌ای است. تمایل و تعهد به یادگیری باید در معلم به‌عنوان یادگیرنده‌ای مادام‌العمر، وجود داشته باشد. رشد حرفه‌ای چیزی نیست که بتوان کسی را به آن مجبور کرد، زیرا معلم کسی است که به این رشد نائل می‌شود و او منفعل نیست بلکه فعال است (دی، 1999).
برای رشد در حرفه معلمی روش‌هــای متعددی را می‌توان برشمرد که برخی عبارت‌اند از:
• مطالعه کتاب‌های موضوعی و مرتبط در راستای تدریس؛
• شرکت در دوره‌های آموزشی حرفه‌ای که مؤسسات و مراکز تخصصی ارائه می‌کنند؛
• شرکت در دوره‌های تحصیلی اضافه و مرتبط؛
• مطالعه وبسایت‌ها و نشریات مرتبط که می‌توانند منبعی از الهامات عالی باشند؛
• بازدید از کلاس‌های دیگرِ مدرسه محل اشتغال و مدرسه‌های دیگر؛
• پیوستن به انجمن‌های علمی و آموزشی (سازمان‌های حرفه‌ای)؛
• شرکت در کنفرانس‌ها و همایش‌های آموزشی.
یکی از مواردی که در موضوع مورد بررسی این نوشتار باید مدنظر باشد، موانع رشد حرفه‌ای معلمان است. در تربیتِ معلم شایسته، همه اشاره‌ها نباید به فرد معلم معطوف باشد. باید علاوه بر «عامل فردی»، به عوامل دیگری نیز از جمله موانع «سـاختاری»، «اقتصادی» و «فناورانه» توجه کرد. بُعد ساختاری مهم‌ترین مانع رشـد حرفه‌ای معلمان است و پایین‌بودن کیفیت آموزش‌های ضمن‌خدمت، ضعف برنامه‌ها برای افزایش روحیه همکاری، ضعف بنیه علمی، کمبود تجهیزات و امکانات آموزشـی و نامناسـب‌بودن نظام پرداخت‌ها، در مراتب بعدی قرار دارد.
پی‌نوشت‌ها
1. Professional development
2. CK= Content Knowledge
3. Experimentation
4. Pedagogy
منابع
1. گندمی، فهیمه. به سوی رویکردی مدرسه بنیان در حوزه رشد و بالندگی حرفه‌ای معلمان. فصلنامه تربیت معلم فکور. سال دوم. شماره 2. بهار 1395.
2. عبداللهی، بیژن؛ صفری، اکرم. بررسی موانع اساسی فراروی رشد حرفه‌ای معلمان. نوآوری‌های آموزشی. شماره 58. تابستان 1395.