اشاره
اول دی‌ماه 1398 بود که پیرو دعوت‌نامه انجمن شیمی ایران، به منظور برنامه‌ریزی جهت برگزاری یازدهمین کنفرانس آموزش شیمی ایران در مردادماه 1399 در دانشگاه فرهنگیان، جلسه مشترکی بین نمایندگان کمیته آموزش انجمن شیمی ایران و نمایندگان دانشگاه فرهنگیان تشکیل شد. در آن زمان شاید هیچ‌کس باور نمی‌کرد در عرض چند ماه، حضور ویروسی ناخوانده، تمام دنیا را در بهت و حیرت فرو ببرد. به راستی تصور نمی‌‌رفت دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی که هر روز با حضور تعداد زیادی دانش‌آموز، معلم، دانشجو و استاد جان تازه‌ای می‌گیرند در حسرت آموزشِ حضوری، لحظه‌شماری کنند. اما متأسفانه تجربه این یک سال زندگی در دنیایی با حضور پررنگ ویروس کووید-19 بسیاری از محاسبات دنیای مدرن را به هم زد و یازدهمین کنفرانس آموزش شیمی انجمن شیمی ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود.
رویدادی بی‌سابقه؛ نخستین همایش مجازی
بنا به برنامه‌ریزی‌های اولیه قرار بود یازدهمین کنفرانس آموزش شیمی انجمن شیمی ایران با شعار «مسئولیت‌پذیری و وجدان کاری، ضامن تحول در آموزش شیمی» به‌صورت حضوری در 22 و 23 مردادماه 1399 در دانشگاه فرهنگیان اصفهان برگزار شود. اما پس از همه‌گیری کووید-۱۹ - که امکان برگزاری رویدادهای علمی به‌صورت حضوری و چهره به چهره میسر نبود - این همایش در۱۲ آذرماه ۱۳۹۹ به‌صورت مجازی برگزار شد. علی‌رغم برنامه‌ریزی‌ها دانشگاه فرهنگیان اصفهان جهت برگزاری باشکوه و به‌یادماندنی این رویداد علمی در مردادماه 1399، با ادامه تعطیلی ناخواسته دانشگاه‌ها، به ناچار تسلیم شرایط موجود شد تا توفیق میزبانی حضوری استادان، پژوهشگران و شرکت‌کنندگان محترم این کنفرانس از ما سلب شود. اما خوشبختانه با تلاش همکاران ما در این کنفرانس، شرایطی فراهم شد تا پژوهشگران عزیز این فرصت را در اختیار داشته باشند که به‌صورت مجازی به ارائه مطالب خود در قالب سخنرانی و ارائه پوستر بپردازند.
کنفرانس یازدهم در سایه سنگین کرونا
این کنفرانس که اولین تجربه همکاری دانشگاه فرهنگیان و انجمن شیمی ایران بود با استقبال گسترده و بی‌نظیر پژوهشگران، استادان، معلمان، دانشجومعلمان و مشتاقان حوزه آموزش شیمی کشور روبه‌رو شد و نشان داد که از طریق همکاری بین دانشگاه‌ها و مراکز علمی می‌توان از ظرفیت‌ها و استعدادهای موجود در سطح کشور استفاده لازم را به عمل آورد.
هدف از برگزاری این کنفرانس بحث و تبادل نظر پژوهشگران و اندیشمندان عرصه آموزش شیمی و ارائه آخرین یافته‌های علمی در این زمینه بود. اگرچه در دیگر گرایش‌های شیمی، پژوهش بیشتر معطوف به دوره‌های تحصیلات تکمیلی است اما خوشبختانه با شکل‌گیری دانشگاه فرهنگیان و استقرار رشته آموزش شیمی در سطح کارشناسی در آن، شاهد ورود پژوهشگران حوزه آموزش شیمی به دوره کارشناسی هستیم. امروز به‌جرئت می‌توان گفت که بخش اعظم پژوهش‌های انجام شده در حوزه آموزش شیمی مربوط به استادان و دانشجومعلمان دانشگاه فرهنگیان است. به دلیل رویکردهای خاص حاکم بر برنامه درسی در دانشگاه فرهنگیان، دانشجویان کارشناسی این دانشگاه، جرئت و جسارت لازم برای ورود به حوزه پژوهش را پیدا کرده‌اند که قابل تقدیر و ستایش است. اما لازم است تا استادان محترم با راهنمایی، همدلی و دلسوزی، این پتانسیل عظیم را به سمت پژوهش‌های اصیل و کاربردی در آموزش شیمی هدایت نمایند. قطعاً استقرار دوره‌های کارشناسی ارشد در دانشگاه فرهنگیان می‌تواند به بهبود و ارتقای سطح کیفی و کمّی پژوهش‌های آموزش شیمی کمک کند.
محورهای یازدهمین کنفرانس آموزش شیمی ایران شامل آموزش شیمی و محیط زیست؛ اخلاق علمی در آموزش و پژوهش شیمی؛ روش‌های تدریس فعال در آموزش شیمی؛ نقد و بررسی برنامه درسی و محتوای کتاب‌های درسی شیمی دوره متوسطه دوم؛ ایجاد پیوند میان آموزش و پژوهش؛ درس‌پژوهی و اقدام‌پژوهی؛ آموزش شیمی در دانشگاه با تأکید بر شایستگی‌های حرفه‌ای استادان و دانش‌آموختگان؛ آموزش شیمی و فناوری اطلاعات و ارتباطات؛ آموزش شیمی مبتنی بر آزمایشگاه و طراحی آزمایش‌های کم‌هزینه؛ شیمی و آموزش مهارت‌های زندگی؛ آموزش همگانی شیمی؛ آموزش عرصه‌های نو شیمی؛ شیمی سبز، نانوشیمی؛ کج فهمی‌های رایج در آموزش شیمی؛ طراحی آموزشی و طراحی واحد یادگیری در آموزش شیمی؛ آموزش شیمی و صنعت با تأکید بر کارآفرینی و نیازهای صنایع بود. کمیته علمی کنفرانس شامل 22 نفر بود که افزون بر اعضای محترم کمیته آموزش انجمن شیمی ایران، 15 نفر از استادان و پژوهشگران صاحب‌نظر در حوزه آموزش شیمی کشور در آن حضور داشتند.
از مجموع 220 مقاله فرستاده شده به دبیرخانه کنفرانس، 130 مقاله پذیرفته شد که همگی در پایگاه علوم جهان اسلام (ISC) و سیویلیکا نمایه شد. از این تعداد، 10 مقاله در قالب سخنرانی و 120 مقاله به‌صورت پوستر ارائه شد. از مجموع 130 مقاله پذیرفته شده، 95 مقاله مربوط به دانشگاه فرهنگیان بود که اهمیت جایگاه آموزش شیمی در بین استادان و دانشجومعلمان این دانشگاه را نشان می‌داد. تعداد کل نویسندگانی که در نگارش مقاله همکاری داشتند، 180 نفر بود که 37 نفر از استادان و مدرسان دانشگاه فرهنگیان، 80 نفر از دانشجومعلمان دانشگاه فرهنگیان؛ 35 نفر معلمان؛ 8 نفر از استادان و دانشجویان دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی و 20 نفر از سایرین بودند. در مجموع 360 مورد داوری مقاله در طول کنفرانس انجام شد و 37 نفر از اعضای محترم هیئت علمی دانشگاه‌ها و معلمان محترم در فرایند داوری مشارکت داشتند. بیشترین مقاله‌های پذیرفته‌شده مربوط به محور «کج‌فهمی‌های رایج در آموزش شیمی» با 30 مقاله و «نقد و بررسی برنامه درسی و محتوای کتاب‌های درسی شیمی دوره متوسطه دوم» با 27 مقاله بود؛ در حالی‌که «محور آموزش شیمی و صنعت با تأکید بر کارآفرینی و نیازهای صنایع» با 4 مقاله و «اخلاق علمی در آموزش و پژوهش شیمی» با تنها 1 مقاله، کمترین تعداد مقاله را در بین محورهای 13گانه کنفرانس به خود اختصاص دادند. تجزیه و تحلیل آماری مقاله‌ها و نویسندگان نشان می‌دهد که در سال‌های آتی باید تلاش بیشتری برای جلب توجه پژوهشگران به محورهایی نظیر «اخلاق علمی در آموزش و پژوهش شیمی» و «آموزش شیمی و صنعت با تأکید بر کارآفرینی و نیازهای صنایع» صورت گیرد. از سوی دیگر در محورهایی همچون «کج‌فهمی‌های رایج در آموزش شیمی» و «آموزش شیمی و فناوری اطلاعات و ارتباطات» باید به جای مقاله‌های مروری به سمت مقاله‌های اصیل و پژوهشی پیش رفت. همچنین ضمن تشویق استادان و دانشجومعلمان دانشگاه فرهنگیان به مشارکت گسترده‌تر، لازم است تا تمهیداتی جهت تشویق معلمان و دانشجویان دانشگاه تربیت‌دبیر شهید رجایی به‌عنوان بخشی از مخاطبان اصلی آموزش شیمی کشور به حضور و مشارکت در کنفرانس آموزش شیمی اندیشیده شود.
سخنرانی‌های کلیدی
برای این کنفرانس، هفت سخنرانی کلیدی در نظر گرفته شد که سخنرانان آن به این قرار بودند:
دکتر حسین خنیفر، رئیس دانشگاه فرهنگیان؛
دکتر محمدعلی زلفی‌گل، نائب‌رئیس و دبیر انجمن شیمی ایران؛
دکتر علی‌باقر طاهری‌نیا، معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه فرهنگیان؛
دکتر نعمت‌الله ارشدی، عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان؛
دکتر دوست‌محمد سمیعی، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان؛
دکتر حسن حذرخانی، عضو هیئت علمی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی و
دکتر مریم صباغان، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت‌دبیر شهید رجایی تهران.
دکتر حسین خنیفر در سخنرانی خود با بیان روند شکل‌گیری و جایگاه رشته شیمی، به بررسی جایگاه آموزش شیمی در دانشگاه فرهنگیان پرداخت و در بخشی از سخنان خود چنین گفت: «امیدوارم که شرکت‌کنندگان بتوانند با توجه به سطح علمی و پژوهشی خوب کنفرانس و برنامه‌های تدارک‌دیده‌شده، دستاوردهای بسیار خوبی را از این کنفرانس احصا نمایند.»
دکتر محمدعلی زلفی‌گل نیز در سخنرانی خود با عنوان «افق‌هایی از آینده شیمی» بیان کرد که دنیای آینده را دوربین‌هایی تعیین خواهند کرد که قادرند از ظرف واکنش‌های شیمیایی در سطح مولکولی و اتمی فیلم‌برداری کنند. شکل‌گیری یک سونامی در شیمی و علم در آینده و لزوم آموزش شیمی از زاویه‌ای نو از جمله موارد دیگری بود که وی به آن اشاره کرد.
دکتر علی‌باقر طاهری‌نیا در سخنانی با عنوان «دانشگاه فرهنگیان، مرجعیت علمی مأموریت‌محور»، ضمن قدردانی از زحمات دانشگاه فرهنگیان استان اصفهان و انجمن شیمی ایران با بیان چالش تعارض ارزش‌ها و بی‌ثباتی که گریبان‌گیر بیشتر دانشگاه‌های دنیاست، اظهار داشت که دانشگاه‌های مأموریت‌گرا از جمله دانشگاه فرهنگیان، از این چالش‌ها به دور هستند. وی در بخشی دیگر از سخنان خود از مسئولان انجمن شیمی ایران خواستار آن شد که دانشگاه فرهنگیان را محور مطالعات آموزش شیمی، برگزاری کنفرانس‌های آموزش شیمی و اعتباربخشی آموزشی قرار دهند.
مسئولیت‌پذیری و وجدان کاری در آموزش شیمی، شیمی و آموزش شیمی در بستر تاریخ، برنامه درسی حوزه تربیت و یادگیری علوم تجربی و نگاه سبز برای معلمان شیمی از دیگر سخنرانی‌های ارائه‌شده در این کنفرانس بود. ارائه شفاهی ده مقاله، پخش پوسترها، برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، معرفی جایگاه آموزش شیمی در دانشگاه فرهنگیان و معرفی مجله‌های تخصصی آموزش شیمی از دیگر برنامه‌های اجرایی این کنفرانس بود. دکتر شهرام عروف‌زاد (رئیس کنفرانس)، دکتر سیدمحسن موسوی (دبیر کنفرانس)، دکتر مهشید گلستانه (دبیر علمی کنفرانس) و دکتر زکیه اکرمی (دبیر اجرایی کنفرانس) در خلال برگزاری این کنفرانس توضیحاتی در مورد مراحل علمی و اجرایی کنفرانس ارائه کردند.
ارزیابی
هدف اصلی کنفرانس‌های علمی، فراهم شدن امکان تبادل‌نظر و آشنایی پژوهشگران و صاحبنظران یک حوزه علمی خاص با یکدیگر است که متأسفانه در برگزاری مجازی، این هدف اصلی به‌طور کامل محقق نمی‌شود. شاید بتوان گفت که بزرگ‌ترین مشکل بیشتر کنفرانس‌هایی که به شکل مجازی برگزار می‌شوند، حذف پانل‌ها و همچنین حذف یا کاستن از پرسش و پاسخ بعد از هر سخنرانی است. در یازدهمین کنفرانس آموزش شیمی نیز به دلیل مشکلات اجرای مجازی به ناچار مجبور به حذف پانل‌ها و پرسش و پاسخ شدیم. اما اگر از این مشکل ناخواسته بگذریم استقبال بی‌نظیر از این کنفرانس نشان داد که در جامعه، اشتیاق و تمایل گسترده به این حوزه وجود دارد و همین امر مسئولیت متولیان آموزش شیمی و دانشگاه فرهنگیان به‌عنوان یکی از متولیان اصلی آموزش شیمی در کشور را دوچندان می‌کند.
قدردانی
این رویداد علمی و فرصت ارزشمند تنها با پشتوانه همکاری صمیمانه و همه‌جانبه ریاست محترم دانشگاه فرهنگیان، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه فرهنگیان و با حمایت دلسوزانه و پیوسته مجموعه دانشگاه فرهنگیان اصفهان فراهم شد. ضمن قدردانی از همه این بزرگواران جا دارد که از حمایت معنوی انجمن شیمی ایران و به ویژه همکاری‌ها و دلگرمی‌های اعضای محترم کمیته آموزش شیمی انجمن شیمی سپاسگزاری شود. امید است که این تلاش جمعی، کارایی و اثربخشی لازم را برای حل مسائل و مشکلات نظام آموزشی و ارتقای سطح علمی جامعه آموزش شیمی کشور داشته باشد و به پویایی بیشتر نظام آموزشی کشور عزیزمان کمک نماید و در آینده شاهد شکوفایی هرچه بیشتر این رشته در کشور باشیم.