تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران در روز بیست و نهم اسفند 1329، نقطه عطفی در تاریخ سیاسی، اقتصادی و مبارزات مردم ایران برای نجات سرمایه های ملی این مرز و بوم از دست بیگانگان به شمار می رود.
در انتخابات مجلس شانزدهم با همه تقلبات و مداخلات شاه و دربار، تعدادی از نیروهای مردمی در دور دوم انتخابات، به مجلس راه یافتند و در این دوره طرح ملی شدن صنعت نفت در مجلس تصویب شد. قانون ملی شدن صنعت نفت در واقع پیشنهادی بود که به امضای همه اعضای کمیسیون نفت در مجلس شورای ملی ایران در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ به مجلس ارائه شد و به تصویب رسید.
دولت انگلستان که از محصول نفت ایران و سایر کشورهای خاورمیانه درآمد بسزایی کسب می‌کرد، نماینده خود «نویل گس» را در چند مرحله برای انجام مذاکرات نفت به ایران فرستاد. او سرانجام در سال 1328 پس از مذاکرات مفصل با وزیر وقت دارایی، قرارداد ننگین الحاقی 1933 ایران و انگلستان را که به قرارداد «گس ــ گلشائیان»1 معروف شد امضا کرد .
محمد ساعد، نخست‌وزیر وقت، که قول داده بود قرارداد الحاقی را به تصویب برساند در پایان دوره پانزدهم مجلس شورای ملی آن را به مجلس برد ولی بر خلاف تصور او نمایندگان مجلس به لایحه مذکور رأی ندادند. این موضوع و همچنین آگاهی مردم از ماهیت استعماری قراردادهای قبلی زمینه را برای مخالفت‌های بعدی و تلاش برای ملی کردن صنعت نفت ایران فراهم کرد. دولت ساعد به دلیل عدم تصویب قرارداد الحاقی استعفا کرد. دو ماه بعد از تشکیل دوره شانزدهم مجلس، علی منصور به نخست‌وزیری منصوب شد. او مجددا لایحه قرارداد الحاقی را به مجلس ارائه کرد.
سرانجام بار دیگر مجلس با پشتیبانی مردم از تصویب لایحه قرارداد الحاقی خودداری کرد. در نتیجه دولت منصور به طور غیرمنتظره‌ای استعفا کرد و رزم‌آرا، رئیس ستاد ارتش با تشکیل کابینه‌ای جدید به نخست‌وزیری رسید.
با روی کار آمدن دولت رزم‌آرا که مورد حمایت انگلستان و آمریکا بـود، اتحاد نیروهای مذهبی و ملی افزایش یافت. آیت الله سیدابوالقاسم کاشانی و تعدادی از نمایندگان مجلس اعلامیه ای علیه نخست‌وزیری رزم‌آرا صادر کردند و تشکیل دولت او را شبه کودتا نامیدند. رزم‌آرا برای جلوگیری ازملی شدن صنعت نفت ایران به طور محرمانه وارد مذاکره با انگلستان شد و پیشنهاد جدیدی به جای قرارداد الحاقی که متضمن منافع گلستان بود، ارائـه کرد. در همین بین در تهران گردهمایی‌های متعددی برگزار شد. مردم در تظاهرات خواستار ملی شدن صنعت نفت بودند. سرانجام در پی این ناآرامی‌ها، خلیل طهماسبی از اعضای برجسته فدائیان اسلام2 رزم‌آرا را به قتل رساند. فردای آن روز یعنی در 17 اسفند 1329 کمیسیون نفت مجلس پیشنهاد ملی کردن نفت را تصویب کرد.
در نتیجه، طرح ملی شدن صنعت نفت در ایران در 24 اسفندماه 1329در مجلس به تصویب رسید و 5 روز بعد در 29 اسفندماه مجلس سنا همان مصوبه را تأیید و پهلوی اول نیز مجبور به امضاء آن شد.
پی‌نوشت‌ها
1. قراردادی که در دوران پهلوی اول با یک شرکت نفت انگلیسی منعقد شد، قرارداد نفت 1312ش/1933م بود که توسط تقی‌زاد نماینده ایران به امضا رسید.
2. اعضای اصلی فدائیان اسلام عبارت بودنداز: سید مجتبی نواب صفوی، عبدالحسین واحدی، محمد واحدی، مظفر ذوالقدر، خلیل طهماسبی، محمدمهدی عبد خدایی و سیدحسین امامی.
منابع
1. جامی؛ گذشته چراغ راه آینده است، تهران: انتشارات ققنوس، 1398، ص535
2. نجاتی، غلامرضا؛ جنبش ملی شدن نفت ایران، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1384، صص 126و 127.