معلم، محور عدالت آموزشی

نقش معلم در جامعه

در جوامع انسانی، بنیادی‌ترین کار، تعلیم‌وتربیت است. کسی که رسالت تعلیم‌وتربیت را به دوش می‌کشد، «معلم» است. بنابراین، به هرگونه تلاشی که برای هدایت و آموزش انسان به منظور تربیت و تکامل صورت می‌گیرد، معلمی می‌‌گویند. بر همین اساس پیامبران معلم بشر خوانده می‌شوند.

در نظام آموزشی، کسانی که رسالت آموزش‌وپرورش فرزندان ما را از دوره کودکی و تحصیلات ابتدایی تا دوره جوانی و تحصیلات عالی بر عهده می‌گیرند، معلم هستند؛ همان انسان‌های شریف، قانع و وظیفه‌شناسی که از سر تعهد و دلسوزی، به ساختن و شکل‌دهی شخصیت و استعدادهای دانش‌آموزان مشغول‌اند.

عدالت در نظام آموزشی

عدالت یعنی برقرار کردن تعادل، و عدل به معنای واقعی کلمه آن است که هر چیزی در جای خود باشد؛ یعنی دادن حق هر صاحب حق¹. اما در نظام آموزشی، یعنی نصیب برابر²؛ یعنی بهره‌مندی برابر؛ یعنی مناطق برخوردار و غیربرخوردار همگی به یک اندازه از نظام آموزش‌وپرورش برخوردار باشند؛ چه سخت‌افزاری و چه نرم‌افزاری. این برخورداری ابعاد گوناگونی دارد و در این مقاله مجال پرداختن به همه ابعاد وجود ندارد.

عدالت یا نصیب برابر آموزشی را باید در نحوه استقرار هریک از عناصر برنامه درسی در مناطق گوناگون جست‌وجو کرد. یکی از عناصر برنامه درسی که مهم‌ترین عنصر نظام آموزشی نیز قلمداد می‌شود، معلم است. موضوعی که باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد، آن است که معلم با استقرار عدالت چه نسبتی دارد؟

پیش از پرداختن به نقش معلم در عدالت آموزشی، باید وظیفه آموزش‌وپرورش در تأمین معلم، به شکلی عادلانه بررسی شود. نظام آموزشی به مثابه هر نظام، از سه مؤلفه درون‌داد، فرایند و برون‌داد تشکیل شده است. یکی از درون‌دادهای مهم نظام آموزشی، معلم است که توسط وزارت آموزش‌وپرورش گزینش، جذب، تربیت و به‌کار گرفته می‌شود و ارتقای حرفه‌ای او به عهده نظام آموزشی است تا هم بتواند اثرگذار باشد و هم از قافله پیشرفت جا نماند. این عنصر یگانه باید با ویژگی‌های یکسان به تمام مدرسه‌ها اعزام شود. منظور از ویژگی‌های یکسان، در دو بعد کمی و کیفی است. به عبارت دیگر، هم کلیه کلاس‌ها باید معلم داشته باشند و هم کلیه معلمان به‌کار گرفته‌شده باید حداقل کیفیت‌ها را داشته باشند. ویژگی‌ها فردی و شغلی معلم عبارت‌اند از:

• سلامت جسمی و روحی؛

• اشتیاق و انگیزه کاری؛

• سواد علمی و فناورانه (کفایت علمی و فناورانه)؛

• صلاحیت‌های حرفه‌ای و شایستگی‌های عمومی برای تعلیم‌وتربیت؛

• طی دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت و بلندمدت (توجیهی، بازآموزی، جبرانی و دانش و مهارت افزایی)؛

• خودراهبــری، خود‌ارزیابــی و خودکنترلی

کارکردهای معلم

کارکردها یا نقش‌هایی که معلم بر عهده دارد، او را به الگویی بلامنازع تبدیل کرده است. از یک‌سو تدریس علوم و دانش‌های گوناگون را بر عهده دارد و از سوی دیگر عهده‌دار جامعه‌پذیر کردن دانش‌آموزان است. از سویی آموزش می‌دهد و از سوی دیگر پرورش روح انسان‌ها را بر عهده می‌گیرد. به تعبیر سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش، او مربی است و کارش تربیت متربی است. هم گفتارش اثربخش است و هم رفتارش الگو قرار می‌گیرد. پس حساس‌ترین نقش را در نظام آموزشی دارد. تصویری که او از عدالت و سایر ارزش‌ها به دانش‌آموزان می‌دهد، همچون نقش روی سنگ، عمیق و ماندگار است.

معلم کارکردهای فراوانی می‌تواند داشته باشد که به برخی از آن‌ها در این مقاله اشاره می‌شوند:

عدالت در تدریس

عدالت در تدریس معلم با انتخاب روش تدریس مناسب، می‌تواند جلوه‌ای از عدالت را به نمایش بگذارد. چنانکه بر اساس روش‌های تدریس، معلمان سه دسته‌اند: توضیح‌دهنده، مشارکت‌دهنده و توانمندساز.

به نظر شما کدام روش تدریس به عدالت نزدیک‌تر است؟

معلم توضیح‌دهنده بر موضوع درس تسلط دارد، اما آگاهی او از روش تدریس اندک است. تدریس او بر محور سخنرانی و توضیح استوار است. برخی دانش‌آموزان با او همراه هستند. برخی از همراهی معلم ناتوان‌اند.

معلم مشارکت دهنده بر موضوع درس تسلط دارد و افزون بر آن،‌ با روش تدریس نیز آشناست. او می‌کوشد از فعالیت‌های جالب بهره بگیرد و دانش‌آموزان را در کارها مشارکت دهد. در عین حال مدیریت صحیحــی را در کلاس اعمـال می‌‌کند.

معلم توانمندساز در مرحله عالی حرفه‌ای قرار دارد. او نه فقط موضوع درس و روش تدریس را به‌خوبی می‌شناسد، بلکه به تفکرات و احساسات دانش‌آموزان به‌مثابه دیگر عوامل یادگیری نیز توجه دارد. هدف او به هنگام توضیح درس، مشارکت دادن دانش‌آموزان است و برقراری مدیریت مؤثر بر کلاس درس. او به تفکرات و احساسات پاسخ می‌دهد. چنین معلمی اعتمادبه‌نفس بالایی دارد. به حدی که دانش‌آموزان را در مدیریت کلاس درس سهیم می‌کند یا اینکه کلاس درس را یکسره به آنان می‌سپارد و خود راهنماست. با گفت‌وگو و مشورت با دانش‌آموزان تصمیم می‌گیرد تا در آنان توان یادگیری را عملی سازد (هوشیار،‌1386).

معلمی که تمامی این روش‌ها را می‌شناسد و می‌داند هر یک را در چه درسی و در چه کلاسی به کار گیرد و به تعبیری تدریس او مبتنی بر استانداردهاست و تدریس بر اساس استاندارد، بهبود فرایند کار در آموزش‌وپرورش است، عادل‌تر است و عدالت را معنا می‌بخشد.

عدالت در توجه

توجه معلم به دانش‌آموزان می‌تواند با عدالت یا با بی‌عدالتی همراه باشد. آنجا که برخی دانش‌آموزان بنا بر عللی بیشتر موردتوجه قرار می‌گیرند و این توجه بیشتر بر محور داشته‌های آنان صورت می‌پذیرد، احساس بی‌عدالتی را در دانش‌آموزان دیگر ایجاد می‌کند. پس در توزیع توجه، عدالت معنا می‌یابد. معلم در این معنا سهیم است.

توجه به زمان آموزش و جلوگیری از هدر رفت آن از دیگر کارکردهای معلمان است. وقتی از زمان آموزش سخن می‌گوییم، منظور زمانی است که به همه فعالیت‌های آموزشی در یک زمان خاص اختصاص می‌یابد. این زمان صرفاً مخصوص حضور در کلاس نیست، بلکه پیش و پس از کلاس را هم شامل می‌شود.

اما در زمان کلاس هم عدالت باید رعایت شود. یکی از مهم‌ترین حقوق دانش‌آموزان، زمان و فرصت تحصیل آنان است (قراملکی، 125:1395). آمادگی معلم برای حضور در کلاس، افزایش کیفیت یادگیری در کلاس، نشاط‌انگیزبودن و جذب دانش‌آموزان در کلاس درس، و مدیریت زمان همگی بیانگر عدالت آموزشی هستند. طوری که لحظه‌لحظه کلاس درس واقعاً کلاس درس باشد. این بدان معنا نیست که لحظه‌ای نباید آرام گرفت. خیر، از فضاسازی کلاس تا تدریس و ارزشیابی همگی در راستای عدالت هستند و افزایش بهره‌وری در کلاس مدنظر است.

محتوای ارائه‌شده و فعالیت‌های موردنیاز

برخی از معلمان صرفاً به محتوای ارائه‌شده به‌صورت رسمی و کتاب بسنده می‌کنند و برخی برای تداوم آموزش سناریوهای گوناگون دارند. برای برخی از دانش‌آموزان ضروری است از محتواهای خارج از کتاب درسی هم استفاده کرد. برای آنان باید فعالیت‌های مکمل تدارک دید. این صرفاً به دست توانمند معلم اتفاق می‌افتد و کاملاً شخصی است و در برنامه درسی دانش‌آموز محور می‌گنجد.

آیا معلم برای هریک از دانش‌آموزان خود برنامه‌ای دارد؟ آیا معلم می‌داند کدام دانش‌آموز به فعالیت‌های مکمل نیاز دارد؟ آیا معلم می‌تواند دانش‌آموزانی را که فعالیت کمتری دارند به فعالیت وادارد، یا به کتاب و فعالیت دانش‌آموز بسنده می‌کند؟

ارائه و بررسی تکالیف و بازخوردهای مناسب

یکی از وظایف معلم ارائه تکالیف درسی برای تکمیل فرایند آموزش و تعمیق مفاهیم درسی است، اما صرف ارائه تکلیف مدنظر نیست و معلم باید تکالیف انجام‌شده را به‌طور کامل بررسی کند و بازخوردهای لازم را ارائه دهد. در غیر این صورت، کوتاهی در هر مرحله به معنای آن است که عدالت را قربانی کرده‌ایم. پر واضح است که زمان لازم برای این موضوع باید در اختیار معلم باشد.

واداشتن دانش‌آموزان به تفکر و تعقل

نخستین مؤلفه اخلاق حرفه‌ای معلمی، تلاش برای پرورش اندیشه انسان‌هاست. دین اسلام بر مسائلی از قبیل علم‌آموزی و تعقل تأکید فراوانی کرده است (مطهری، 1374: 18).

شهید مطهری می‌گوید: معلم نباید یک سلسله معلومات را به‌صورت حفظی در ذهن کودک جای دهد. مهم به تفکر و تعقل واداشتن کودک است در مورد یاد گرفته‌ها؛ زیرا معلومات بدون تعقل و تفکر نوعی جهل است (ضمیری،1380).

توجه به رفتار و گفتار خود به‌عنوان الگوی عملی برای دانش‌آموزان

از اندیشه شهید مطهری می‌توان نتیجه گرفت در روابط انسانی در تعلیم‌وتربیت می‌توان به تأثیرگذاری تـربیتی بـین (مـربی و متربی) و (متربی‌ها با یکدیگر) جهت بهتری بخشید. اگـر فـقط جاذبه داشته باشیم، همه انسان‌ها بـا هر نـوع فـکر و اندیشه‌ای وارد می‌شوند و مرز حق و باطل در نظر انسان‌ها با هم خلط می‌شود. اگر فقط دافعه باشد، امکان و فرصت تأثیرگذاری، آدم سـازی و تـوسعه امت اسلامی از دست می‌رود. هیچ‌یک از ایـن دو حالت با وظیفه و رسـالت مـسلمانی سازگار نیست (ملکی، 123:1383ـ122).

دومین اصلی که در تعلیم‌وتربیت اسلامی و در ذیل اخلاق حرفه‌ای معلمی باید رعایت شود، اعتدال است. آیین تربیتی دین به اعتدال در هر امری فرامی‌خواند و مجموعه قوانین و مقررات و آداب دینی به‌گونه‌ای است که انسان متعادل تربیت شود. خدای متعال امت اسلامی را امتی متعادل و با هویت معرفی می‌کند و نمونه‌ای را که این امت باید خود را با او تطبیق دهد و در پی او رود، پیامبر اکرم (ص) معرفی می‌کند. امت میانه و متعادل یعنی امتی که در هیچ امری، خواه نظری و خواه عملی، افراط و تفریط نمی‌کند و همه برنامه‌هایش در حد اعتدال است (شکریان، 55:1388).

• تکمیل پرونده تحصیلی و یادگیری دانش‌آموزان (در دوره ابتدایی توسط یک معلم و در دوره متوسطه به‌صورت درس به درس و توسط چند معلم)

• رسیدگی به مسائل آموزشی و پرورشی دانش‌آموزان

• آگاهی از شغل و اجرای آگاهانه وظیفه

• پیگیر امور مربوط به امکانات و فناوری‌های آموزشی و درخواست تجهیز کلاس درس

• توجه به ارتقای علمی و به‌روزآوری معلومات و مهارت‌های حرفه‌ای

• توجه به ساخت و ترکیب کلاس درس از بعد روانی (توجه به بعد روانی کلاس درس)

بایدها

• تأمین نیرو به عهده آموزش‌وپرورش است. پس باید تأمین نیرو صورت پذیرد.

• نیرو باید کیفیت لازم را داشته باشد و این وظیفه آموزش‌وپرورش است.

• معلم باید خود راهبر، خود ارزیاب و خودکنترل باشد و این وظیفه شخصی اوست.

• معلم باید عاشقانه کار کند نه به‌عنوان وظیفه.

• استانداردهای لازم (تراکم، گرمایش، سرمایش، تجهیزات و امکانات) در خصوص مدرسه‌ها و کلاس‌های درس باید تأمین شود.

• زمینه‌های لازم استقرار عدالت توسط خانواده مهیا شود.

بنا بر آنچه گفته شد، معلم در نظام آموزشی محور همه تحولات و پیشرفت‌ها و همچنین محور عدالت است. بنابراین، چه از حیث جذب، تربیت و به‌کارگیری نیروی انسانی، چه از حیث کارکردی و نقش معلم در جامعه و نظام آموزشی، معلم محور عدالت است و اگر بخواهیم عدالت به معنای واقعی اتفاق بیفتد، باید سه محور ذیل به‌صورت هم‌زمان صورت پذیرند:

• تأمین استانداردهای آموزشی و پرورشی اعم از سخت‌افزاری و نرم‌افزاری توسط آموزش‌وپرورش

• تعهد شغلی و انسانی معلمان کشور عزیزمان ایران

• آمادگی دانش‌آموزان و پشتیبانی و حمایت خانواده‌ها

پی‌نوشت‌ها

1. تفسیر نمونه، ذیل آیه 90، سوره نحل

2. بیانات مقام معظم رهبری در جمع مدیران آموزش‌وپرورش در تاریخ 13/٦/99

منابع

1. دانشنامه اسلامی به نشانی  http://wiki.ahlolbait.com/%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AA

2. شکریان، مریم؛ (1388). نقش تربیتی اعتدال در قرآن و نهج‌البلاغه. فصلنامه قرآنی کوثر. شماره 33.

3. فرامرز قراملکی، احد و دیگران؛ (139٥). اخلاق حرفه‌ای در مدرسه. چاپ اول. دانش آفرین.

٤. مطهری، مرتضی؛ (137٤). تعلیم‌وتربیت در اسلام. صدرا. تهران.

٥. ملکی، حسن؛ (1383).«اصول تعلیم‌وتربیت اسلامی از دیدگاه شهید مطهری». مجله مصباح. شماره 103.

٦. هوشیار، صدیقه؛ (‌138٦). معلم، مدیریت کلاس، موانع و راهبردها. پژوهش و تحقیقات آموزش‌وپرورش اصفهان.