یک کودک نابینا، ناشنوا، کم‌بینا و شاید کم‌شنوا چه کاری از عهده‌اش برمی‌آید؟ شاید برخی بگویند هیچ، اما همین کودک که شناختی از دنیای اطراف خود ندارد، وقتی با آموزگارانی روبه‌رو می‌شود که سرشار از ایمان، انرژی و اعتمادبه‌نفس هستند، انسان توانمندی می‌شود که در اوج می‌ایستد و دنیای اطراف خود را شگفت‌زده می‌کند. اینجاست که معلم احساس غرور و سربلندی دارد. اینجا بندرعباس است؛ حاشیه‌ی خلیج همیشه فارس. به دیدار یکی از این آموزگاران آمده‌ایم؛ با 25 سال تجربه‌ی آموزش به کودکان استثنایی. کارشناسی ارشد پژوهش هنر دارد و در تمام پایه‌ها، آموزش به کودکان نابینا، ناشنوا و کم‌توان ذهنی را از روستاها تا مرکز استان هرمزگان تجربه کرده و حالا سرپرست آموزشی مجتمع آموزشی امید آموزش‌و‌پرورش استثنایی در بندرعباس است. گفت‌وگو با ریحانه زحمتکش پیش روی شماست. شاگردانی که او و همکارانش تربیت کرده‌اند، امروز در جای‌جای این استان خوش می‌درخشند.
* * *
تدریس برای نابینایان با چه دشواری‌ها و چه لذت‌هایی همراه است؟
هر شغلی متناسب با حیطه‌ی کاری‌اش سختی‌های خودش را دارد. کار با کودکان با نیازهای ویژه و در کنارشان کار با کودکان نابینا و کم‌بینا یا همان گروه آسیب‌دیده‌ی بینایی، حتماً باید با صبر و حوصله‌ی مضاعف همراه باشد. چون این کودکان هیچ شناختی نسبت به دنیای بیرون ذهن خود ندارند یا اگر هم دارند خیلی اندک است. برای همین آموزگار باید مطالب درسی را با نوع ناتوانی دانش‌آموز لمس کند تا او را نسبت به دنیای پیرامونش به درک و شناخت برساند.
در کنار این مسائل، لذت یادگیری و اینکه این کودکان بتوانند بخوانند و بنویسند، خیلی شیرین است. چون ما از این طریق دریچه‌ای روشن و تازه جلوی راه آنان باز می‌کنیم تا بتوانند با دنیای بیرونشان ارتباط برقرار کنند و این برقراری ارتباط آنان برای ما خیلی شیرین و لذت‌بخش است.
کودکان نابینا نسبت به دیگران محدودیت بینایی دارند و آموزگار باید از این محدودیت گذر کند و مباحث درسی را به آنان یاد بدهد. شما چطور از این محدودیت می‌گذرید؟
از طریق قابل‌لمس کردن مفاهیم انتزاعی برای آن‌ها؛ آشنا کردنشان با رایانه و کار با آن و با نرم‌افزارهای کاربردی روز دنیا؛ آشنایی‌شان با علوم گوناگون، آموزش چگونگی تعامل اجتماعی و زندگی در جامعه و انجام کارهای خود به‌طور مستقل؛ آموزش چگونگی کار در فضای مجازی.
تدریس کدام یک از درس‌های دوران دبستان برای بچه‌های نابینا سخت‌تر است و آموزگار چه تدبیری باید بیندیشد؟
خواندن و نوشتن حروف بریل در قالب املا در پایه‌های آمادگی و اول، همچنین ریاضی در پایه‌های بالا، به نسبت سخت است. البته آموزگار بیشتر از کیت‌های آموزشی در دسترس و همچنین وسایلی کمک‌آموزشی که خودش تهیه می‌کند بهره می‌برد. مثل مبحث محورها؛ چون این دانش‌آموزان نمی‌توانند این مفهوم را درک کنند. آموزگار از طریق خمیربازی و مهره‌های حساب‌افزار، در قالب بازی این را به بچه‌ها یاد می‌دهد. درکنار آن، همکاران ما از طریق برنامه‌ی اکسل توانستند ریاضی را به دانش‌آموزان نابینا یاد بدهند. الآن آن‌ها حتی سریع‌تر از فرد بینا می‌توانند عملیات ریاضی را انجام دهند.
در مجتمع خودتان یا در بندرعباس چند دانش‌آموز با شرایط دارای نیازهای ویژه دارید؟
در شهر بندرعباس تقریباً هفت مرکز آموزشی مشغول به کار است و در مجتمع آموزشی امید که من در آن مشغول به کارم، تقریباً نزدیک 236 دانش‌آموز داریم.
شاگردان شما علاوه بر کتاب‌های درسی، به‌عنوان منبع اصلی مطالعه، به چه منابع دیگری دسترسی دارند؟
کتاب‌خانه‌ی مدرسه؛کتاب‌خانه‌های عمومی شهر (کتاب‌خانه‌ی فرهنگسرای طوبی یکی از این کتاب‌خانه‌هاست که دانش‌آموزان نابینا عضو آن هستند)؛ مرکز فراگیر کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان که همه‌ی دانش‌آموزان با نیازهای ویژه را پوشش می‌دهد و به دستگاه‌های بهدید، سروش و پرکینز، برای نابینایان و کم‌بینایان، مجهز است؛ گروه‌های تئاتری و همچنین آموزش ورزش گلبال و آموزش رایانه که زیر نظر کانون نابینایان برای بچه‌های نابینا خدمات‌رسانی می‌کنند. بچه‌ها بعد از فراغت از درس به آنجا می‌روند و آموزش‌های لازم را کسب می‌کنند. این‌ها جملگی منابع خوبی برای بچه‌ها هستند؛ هم برای مطالعه و هم برای گذران اوقات فراغت.
شاگردانی داشته‌اید که پس از گذشت این همه سال به موفقیت‌هایی رسیده و امروز در جایگاه خوبی مشغول به زندگی و کار باشند؟
یکی از دانش‌آموزان این مدرسه مدرک دکترا دارد و در استانداری فعال است. دانش‌آموزان دیگری هم در فرمانداری یا فرهنگسراها فعال‌اند و یا در دانشگاه به تحصیل مشغول‌اند.
آموزش به نابینایان به ابزار و وسایل کمک‌آموزشی خاص نیاز دارد. لطفاً به چند نمونه از آن‌ها اشاره کنید و کاربرد یکی را توضیح دهید.
یکی از این نرم‌افزارها برنامه‌ی تیم اسپیک است که روی گوشی‌ها نصب می‌شود و با آن دانش‌آموزان نابینا می‌توانند پیام‌ها را بخوانند و همچنین پیام بفرستند. الآن که به خاطر ویروس کرونا مدرسه‌ها تعطیل شده‌اند، تیم اسپیک یکی از برنامه‌هایی است که کاربران از طریق آن خیلی راحت می‌توانند پیام‌های معلمان را بخوانند و به آن‌ها جواب بدهند. دستگاه braille note taker است.
دیگر دستگاه، ماشین تحریر نابینایان است که شش کلید دارد؛ معادل شش نقطه‌ی بریل که دانـش‌آموزان خیلی راحت مطالب درسی خود را با آن تایپ می‌کنند. از «دستگاه سروش» که مفاهیم تصویری را برای دانش‌آموزان نابینا توضیح می‌دهد، در آموزش نقشه‌های جغرافیایی، اشکال هندسی و ریاضی، و داستان‌های گویا استفاده می‌شود.
«دستگاه بهدید» در خواندن کتاب‌های درسی و غیردرسی به بچه‌های کم‌بینا کمک می‌کند. شبیه یک موس است و یک ذره‌بین کوچک زیر آن قرار دارد و در کلاس به تلویزیون یا لپ‌تاپ، تبلت و همچنین به ویدئو پروژکتور و مگنی‌فایر برجسته‌نگار و خیلی دیگر از دستگاه‌ها، نرم‌افزارها و برنامه‌هایی که به‌روزند و بچه‌ها از آن‌ها برای آموختن استفاده می‌کنند وصل می‌شود.