از خودتان بگویید و مأموریت‌های پژوهش‌سراها و اینکه پژوهش‌سراها چرا ایجاد شدند؟
دیبا سعیدی‌نیا هستم؛ کارشناس ارشد مدیریت آموزشی، با ۲۸ سال سابقة خدمت در آموزش‌وپرورش و مدیر پژوهش‌سرای آفرینش منطقة ۴ تهران. حدود سه سال پیش که مدیریت پژوهش‌سرای آفرینش را به من سپردند، اولین مشکلی که با آن مواجه بودم، ناآشنایی گروه هدف مخاطبان پژوهش‌سرا با فعالیت‌های آن بود. برای اینکه بتوانیم هدف‌ها و برنامه‌های پژوهش‌سرا را به مخاطبان و حتی همکاران معرفی کنیم، به برنامه‌ریزی‌ها و اقدامات متنوعی نیاز بود و انرژی زیادی صرف شد تا این مهم اتفاق بیفتد. اکنون به لطف خداوند در جایی قرار داریم که توانسته‌ایم از هر مدرسه حداقل دو یا سه عضو داشته باشیم و ارتباط گسترده‌ای با والدین دانش‌آموزان بگیریم.
پژوهش‌سراها حدود سال‌های 1385 و 1386 با عنوان آزمایشگاه شروع به کار کردند. بعد از تصویب «سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش» (آذرماه 1390) و مطابق راهکار 6-6 این سند، با موضوع تنوع‌بخشی به محیط‌های یادگیری، پژوهش‌سراها مورد توجه بیشتری قرار گرفتند و مانند کانون‌ها، کتابخانه‌ها و آزمایشگاه‌ها در فهرست محیط‌های یادگیری خارج از مدرسه معرفی شدند.
پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی، مراکزی علمی‌ـ پژوهشی هستند که زیر نظر آموزش‌وپرورش و به‌منظور شناسایی و فراهم آوردن زمینة رشد و هدایت استعدادها و پرورش خلاقیت‌های فردی و گروهی دانش‌آموزان و گسترش فرهنگ مطالعه، تحقیق و پژوهش بین آنان، تأسیس و به‌صورت هیئت‌امنایی اداره می‌شوند.
پژوهش‌سرای دانش‌آموزی در چارچوب اهداف و وظایف آموزش‌وپرورش و در زمینه‌های علمی‌ـ پژوهشی و آموزشی، از جمله آموزش روش‌های مبتنی بر پژوهش، طراحی و انجام پروژه‌های تحقیقی، پژوهشی و فناوری دانش‌آموزی و برگزاری جشنواره‌ها و مسابقه‌های علمی، پژوهشی و فناورانه، فعالیت دارند. حمايت از دانش‌آموزان برای حضور در جشنواره‌ها و برنامه‌های علمی و پژوهشی داخلی و خارجی، آزمایش و تجربة ایده‌های پژوهشی دانش‌آموزی، حمایت از کاربست و تولید ایده‌ها و یافته‌های علمی و پژوهشی و تجاری‌سازی آن‌ها، و تعامل اثربخش پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد، از دیگر فعالیت‌های پژوهش‌سراهای دانش‌آموزی به شمار می‌روند.
در کشور ما حدود 600 پژوهش‌سرا وجود دارند که مأموریت آن‌ها استعدادیابی و شناسایی دانش‌آموزان و رشد و هدایت این استعدادهاست. مدرسه‌ها دانش‌آموزانی را که دارای استعدادهای خاص هستند و معلم فرصت پرداختن به آن‌ها را ندارد، به پژوهش‌سراها معرفی می‌کنند.
در آغاز کار مانعی مانند اعتمادسازی میان مدیران مدرسه‌ها کار ما را سخت کرده بود، اما به‌خوبی از عهدة آن برآمدیم و توانستیم مدرسه‌ها را متقاعد کنیم که کنار نظام آموزشی هستیم. امروز خانواده‌ها و مدرسه‌ها از ما مطالبه می‌کنند که کارهای بدیع و متناسب با دانش روز انجام بدهیم.
چگونه می‌توان همکاری میان پژوهش‌سراها و شاخه فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش را تقویت کرد؟
محوریت کار ما تمرکز روی علوم جدید است که برخی از آن‌ها در کتاب‌های درسی یا وجود ندارند یا فقط به آن‌ها اشاره کوتاهی شده است؛ برای مثال دانش نانو یا علم نجوم یا رباتیک. مشکلی که در پژوهش‌سراها داریم، کمبود نیروی متخصص در این زمینه‌هاست. به همین دلیل ارتباط خوبی با دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان داریم تا از دانشجویان جوان و کارآمد بهره ببریم. البته دانشجویان فنی‌وحرفه‌ای به دلیل ماهیت مهارتی درس‌ها، شاید بهتر بتوانند به‌صورت حرفه‌ای به ما کمک کنند.
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیز حمایت خوبی از پژوهش‌سراها دارد. اما در خصوص رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای، متأسفانه فاصلة زیادی میان ما وجود دارد که ان‌شاءالله این گفت‌وگو آغاز حرکت‌های جدید و ارتباط نزدیک‌تر شود.
مخاطب شما چه کسانی هستند؟
مخاطب ما تمام گروه‌های سنی دانش‌آموزان از پایة اول تا دوازدهم هستند. حتی اولیا و معلمان نیز مطالبه‌گری می‌کنند تا در کارگاه‌ها و سمینارهای ما در وب (وبینار) شرکت کنند و به عضویت انجمن‌های علمی درآیند. پژوهش‌سراها فرصتی برای دیده‌شدن دانش‌آموزان و ابراز وجود آن‌ها، به‌ویژه در سنین نوجوانی، و همچنین ارتباط بین آن‌ها و دنیای مشاغل است.
انجمن‌های علمی تشکیل شده در پژوهش‌سراها تا چه میزان رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش را پوشش می‌دهند؟
انجمن‌های علمی، مانند انجمن ریاضیات، فیزیک و ... یا انجمن‌هایی در حوزة شغل‌ها، مانند فراوری گیاهان دارویی، در پژوهش‌سراها وجود دارند و اینکه روزی ادعا کنیم شغل‌های سطح کشور را پوشش داده‌ایم، دست‌یافتنی است.
ما در پژوهش‌سرا روی دو مهارت کار می‌کنیم: یکی مهارت‌های مدرسه‌ای و دیگری مهارت‌های غیرمدرسه‌ای که به نظر می‌آید، مهارت‌های غیرمدرسه‌ای همان شایستگی‌های غیرفنی هستند که در شاخة فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش به آن‌ها پرداخته می‌شود؛ آموزش‌هایی مانند کارگروهی و یا کارگاه نوآوری، بهینه‌سازی مصرف و کمک به حفاظت از محیط زیست.
ما داریم به پژوهش‌سراها نزدیک و نزدیک‌تر می‌شویم. چگونه می‌توان از ظرفیت پژوهش‌سراها برای آموزش‌هایی در خصوص شایستگی‌های غیرفنی استفاده کرد؟
به نظر من باید تمرکز را روی تنوع‌بخشی انجمن‌ها ببریم. هم تنوع رشته‌های فنی و مهارتی و هم شایستگی‌های غیرفنی را در قالب انجمن‌ها و تشکل‌های علمی‌ـ مهارتی قوت ببخشیم و به این ترتیب ارتباط تنگاتنگ با شاخة فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش را تقویت کنیم. پیشنهاد تشکیل انجمن شایستگی‌های غیرفنی حتی به‌صورت استانی یا دبیرخانه می‌تواند اهمیت این نوع شایستگی‌ها را که مورد توجه برنامة درسی ملی هستند، پررنگ‌تر کند. البته ما در پژوهش‌سرا چهار «هم» (همکاری، همدلی، هم‌پوشانی و همیاری) داریم که ارتباط نزدیکی با شایستگی‌های غیرفنی در شاخة فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش دارند.
برای جذب دانش‌آموزان و ترغیب آنان به ورود به این انجمن‌ها چه ابزارهایی دارید؟
به‌منظور تشویق دانش‌آموزان برای شرکت در کارگاه‌های آموزشی و انجمن‌ها، جشنواره‌ها و مسابقه‌های کشوری پیش‌بینی‌شده‌اند. برای مثال، جشنوارة علمی‌ـ پژوهشی پژوهش‌سراها سال گذشته اولین سال برگزاری را پشت سر گذاشت. مسابقه‌های کشوری و بین‌المللی و نمایشگاه‌ها کمک می‌کنند که دانش‌آموزان ضمن احساس هویت، برای بهتر دیده‌شدن مشارکت کنند.
تاکنون چه نوع نمایشگاه‌هایی داشته‌اید و چه برنامه‌هایی را برای ترویج آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای مفید می‌دانید؟
«نمایشگاه دست‌سازه‌های دانش‌آموزی» در قالب انجمن‌های علمی، برای دیده‌شدن دانش‌آموزان، به‌ویژه نوجوانان که ابراز وجود از ویژگی‌های سنی آن‌هاست، بسیار اثربخش است. نمایشگاهی از شغل‌ها داشتیم که موجب شد، برخی دانش‌آموزان علاقه‌مند به یک شغل، بعد از شرکت در این نمایشگاه و آشناشدن با رشتة شغلی که برای آینده انتخاب کرده بودند، تغییر مسیر دادند. اما اگر در هفتة اول اردیبهشت‌ماه که هفتة مشاغل نامیده شده است، با همکاری هنرستان‌ها یک آزمایشگاه شغل‌ها داشته باشیم، می‌تواند به معرفی رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش کمک کند.
آیا برای استعدادیابی از دانش‌آموزان تست گرفته می‌شود؟ تستی مانند «تست مشاغل هالند»1.
تاکنون چنین تستی نداشته‌ایم، هر چند حوزة مشاوره در مدرسه‌ها از این تست‌ها استفاده می‌کنند. قرار است در سال جاری دانش‌آموزان را با 9 نوع تست استعدادیابی سنجش کنیم.
پژوهش‌سراها با کانون‌ها چه تفاوتی دارند؟ دسته‌بندی انجمن‌های علمی به چه صورتی انجام می‌شود؟
کانون‌ها بیشتر روی موضوع‌های فرهنگی‌ـ هنری تمرکز دارند و تمرکز پژوهش‌سراها بیشتر روی موضوع‌های علمی‌ـ پژوهشی است. به نظر من ایجاد انجمن‌های علمی‌ـ مهارتی می‌تواند شروع خوبی برای ورود رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای و مهارتی باشد.
ما در شاخه فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش یک طبقه‌بندی چهارگانه با عنوان حوزه‌های حرفه‌ای بزرگ (زمینه) داریم که شامل صنعت، خدمات، کشاورزی و هنر می‌شود. برای گنجاندن رشته‌های فنی‌وحرفه‌ای در این انجمن‌ها چه پیشنهادی دارید؟
در پژوهش‌سراها دسته‌بندی خاصی وجود ندارد، اما می‌توان دسته‌بندی‌هایی مبتنی بر همین طبقه‌بندی چهارگانه ایجاد کرد و دبیرخانه‌های صنعت، کشاورزی، هنر و خدمات داشته باشیم. حتی می‌توانیم این انجمن‌ها را منطبق بر حوزه‌های یازده‌گانة تربیت و یادگیری برنامة درسی ملی دسته‌بندی کنیم.
ما در شاخة فنی‌وحرفه‌ای دبیرخانة راهبری کشوری داریم. ارتباط بین دبیرخانة راهبری و پژوهش‌سراها چگونه می‌تواند در ترویج آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای راهگشا باشد؟
سال گذشته رویدادی در سطح منطقه داشتیم با «موضوع کارآفرینی مبتنی بر IT». دورة سه‌روزه‌ای تعریف شد که در آن دانش مورد نیاز بوم مدل کسب‌وکار و ایده‌یابی ارائه شد و دانش‌آموزان با استفاده از تکنیک‌های حل مسئله و مبتنی بر کار گروهی طرح‌هایی را کلید زدند. در این دوره از منتور2ها دعوت کردیم، در حوزه‌های متنوع کسب‌وکار، تیم‌ها را راهبری کنند.
پژوهش‌سراها چگونه می‌توانند در هدایت تحصیلی و ورود آگاهانه به شاخة فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش نقش ایفا کنند؟
به نظر می‌رسد جای یک فراخوان «جشنوارة مشاغل» بین پژوهش‌سراهای کشور خالی است که می‌تواند رویداد مهمی به مناسبت هفتة مشاغل و البته گامی اثربخش در جهت آگاهی‌بخشی به دانش‌آموزان پایه‌های هشتم و نهم باشد که در آستانة هدایت تحصیلی هستند. در ایام شیوع بیماری «کووید 19» که معلمان از فضای مجازی برای پیشبرد اهداف یاددهی‌ـ یادگیری بهره می‌برند، جشنوارة تولید محتوا برای معرفی مشاغل حتی می‌تواند به‌صورت مجازی و به‌صورت کشوری برگزار شود. در دوران قرنطینه، شغل‌های خانگی هم می‌تواند نگاه نویی به ما ارائه کند و به این ترتیب جشنواره‌ای هم برای معرفی شغل‌های خانگی داشته باشیم.
چگونه می‌توان متناسب با آمایش سرزمین، انجمن‌های علمی‌ـ مهارتی کارآمد ایجاد کرد؟
دبیرخانه‌های علمی‌ـ مهارتی، اگر با شغل‌های خاص منطقه متناسب باشند، قطعاً به ایجاد انجمن‌های کارآمدتری منجر خواهند شد. برای مثال، دبیرخانة علمی‌ـ مهارتی یا قطب کشوری سرامیک باید در مهد سرامیک کشور، در استان یزد یا استان همدان، دبیرخانه داشته باشد. قطعاً دبیرخانه‌ای که مرتبط با موضوع جنگل و یا امور باغی باشد، نباید در یک شهر کویری ایجاد شود و فعالیت داشته باشد. برای مثال، قطب گیاهان دارویی در استان مرکزی است و این انتخاب درست بوده است.
در پایان امید است، استقبال مدارس و هنرستان‌ها از فعالیت‌های پژوهش‌سراها افزایش یافته، موجب حضور روز‌افزون دانش‌آموزان و هنرجویان در این مکان علمی و آموزشی شود.