ابوالقاسم قربانی؛ معلم و مورخ نمونه ریاضی

1. ابوالقاسم قربانی روز ۲۲ دی ماه 1290 در یکی از محله‌های جنوب بازار تهران زاده شد. در شش‌سالگی تحصیل در مکتبخانه را آغاز کرد. پدرش با درس خواندن او مخالف بود. بنابراین در سن 9 سالگی مکتبخانه را رها کرد. شش سال پس از آن، به همت مادربزرگ خود برای ادامه تحصیل، در یک مدرسه ابتدایی ثبت‌نام کرد. ابوالقاسم از کودکی خوش‌خط و در ادبیات فارسی بسیار زبده بود. به همین علت تحصیل در مدرسه ابتدایی را از کلاس پنجم آغاز کرد و سرانجام در 1306 و در 16 سالگی! دوره ابتدایی را به پایان رساند.


2. او تحصیلات متوسطه را در سال 1312 با رتبه اول به پایان رساند. بی‌درنگ تدریس حساب سال اول متوسطه به زبان فارسی و هندسه سال سوم متوسطه را به زبان فرانسه! در همان مدرسه محل تحصیلش به عهده گرفت. قربانی هم‌زمان با تدریس در دبیرستان، در دانش‌سرای عالی(دانشگاه خوارزمی فعلی) نیز مشغول به تحصیل بود. در آنجا از درس استادانی چون غلامحسین مصاحب، تقی فاطمی و محسن هشترودی بهره‌مند شد. در سال 1316 لیسانس ریاضیات گرفت و پس از گذراندن دوره سربازی، به استخدام وزارت فرهنگ (آموزش‌و‌پرورش) درآمد و در دبیرستان‌ها و همچنین در دانش‌سرای مقدماتی به تدریس ریاضیات ادامه داد.


3. قربانی بیشتر به دلیل پژوهش‌هایش درباره ریاضی‌دانان ایرانی و مسلمان مشهور است. استاد، زبان‌های انگلیسی، فرانسه و عربی را خوب می‌دانست، ریاضیات را تا حد کارشناسی بسیار خوب خوانده بود، در برابر جامعه و تاریخ آن احساس مسئولیت می‌کرد، هویت دینی و ملی خود را باور داشت، و اهل کار و تلاش بود. قربانی که در سال‌های 1341 تا 1345 سرپرست دانشجویان ایرانی در سوئیس بود، پژوهش‌های خود درباره تاریخ ریاضیات را به کمک منابع کتابخانه‌های بزرگ اروپا آغاز کرد. او با کاوش در منابع مختلف، به پژوهشی عمیق در تاریخ ریاضی ایران و اسلام دست زد. در واقع، از طریق معرفی بزرگان، علما و مفاخر ایران، جوانان کشور را با آثار گذشتگان پرافتخار خود آشنا کرد و پیام داد که جامعه ایرانی می‌تواند همچون گذشته، فرزندانی چون ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی و خواجه‌نصیر پرورش دهد.


4. کتاب «زندگی‌نامه ریاضی‌دانان دوره اسلامی» از استاد قربانی، مرجع بسیار مهم و کم‌نظیری برای پژوهش در تاریخ ریاضیات است. این کتاب زندگی‌نامه ۱۶۷ نفر از ریاضی‌دانان ایرانی- اسلامی را شامل می‌شود که ۷۵ نفر آن‌ها ایرانی و ۹2 نفر از سایر کشورهای مسلمان هستند. چکیده‌ای از این کتاب در سال ۱۳۵۲ به انگلیسی برگردانده و در «دانشگاه صنعتی شریف» چاپ شد. این ترجمه شامل شرح حال و معرفی آثار ۴۰ تن از ریاضی‌دانان ایرانی است که منبعی دست اول برای پژوهشگران تاریخ ریاضی در دنیا محسوب می‌شود.


5. ابوالقاسم قربانی از برجسته‌ترین نویسندگان کتاب‌های درسی ریاضیات بود. او کسی بود که بر اساس علاقه شخصی و احساس مسئولیت اجتماعی، از ابتدای تأسیس مدرسه‌های جدید در کشور کتاب درسی نوشت. در سال‌های دهـه‌های 13۳۰ و 13۴۰ شمسی، مثل امروز کتاب‌های درسی یکسان برای سراسر کشور وجود نداشت. در آن زمان افراد مختلفی برای دانش‌آموزان دبیرستان کتاب درسی می‌نوشتند. هر معلم یا مدرسه کتابی را به‌عنوان کتاب درسی انتخاب می‌کرد. قربانی با همکاری آقای حسن صفاری حدود ۴۷ عنوان کتاب درسی ریاضی برای دبستان و دبیرستان نوشت که به کتاب‌های صفاری- قربانی معروف بودند و مدرسه‌های زیادی از آن‌ها استفاده می‌کردند. البته بعدها که کتاب‌های درسی هماهنگ توسط وزارت آموزش‌و‌پرورش چاپ می‌شدند، باز هم قربانی جزو مؤلفان این کتاب‌های درسی بود. در مجموع، ایشان در طول زندگی خود ۶۸ عنوان کتاب در زمینه ریاضیات، فیزیک و نجوم به چاپ رساند که ۱۰ مورد از آن‌ها مربوط به تاریخ ریاضیات در ایران و سایر کشورهای تمدن دوره اسلامی است. قربانی به جز کتاب‌هایش، مقالات متعددی هم در مجله‌های مختلف چاپ کرد.


6. در سال 1364 ضعف بینایی قربانی که از جوانی به آن دچار بود، ناگاه شدت یافت و موجب شد که استاد برای ادامه فعالیت علمی، ناچار شود از یاری تنی چند از دوستان، آشنایان و شاگردان خود برای قرائت منابع و مآخذ بهره گیرد. با این همه باز هم از پژوهش‌های دقیق و عالمانه دست نکشید و تا آخرین روزهای زندگی پربارش با همتی ستودنی بدین کار ادامه داد.


7. قربانی چهار بار برنده جایزه کتاب شد: کاشانی‌نامه (۱۳۵۰)، بیرونی‌نامه (۱۳۵۳)، بوزجانی‌نامه (۱۳۷۱)، و تحقیق در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی (۱۳۷۱). همچنین، «انجمن ریاضی ایران» جایزه‌ای به نام جایزه ابوالقاسم قربانی به مقالات برتر در زمینه تاریخ ریاضیات اهدا می‌کند.


8. اندکی پیش از فوت او در ۳۰ آبان ۱۳۸۰، یک گردهمایی برای بزرگداشت ۹۰ سالگی او و اهدای دکترای افتخاری به ایشان برنامه‌ریزی شده بود که اجل مهلت نداد و به جای آن مراسم، یادبود استاد برگزار شد. یادش در قلب همه کسانی که او را می‌شناختند و از او سرمشق گرفته بودند زنده است. معلومات قربانی در زمینه ریاضیات، تسلطش روی برخی زبان‌های اروپایی و آشنایی اش با منابع شرقی و غربی، او را به صورت محقق برجسته‌ای در این زمینه بار آورده بود. قربانی در ماه‌های آخر عمرش، دو کار پژوهشی بزرگ در دست داشت که با درگذشت وی کار انتشار هر دو کتاب متوقف ماند.


9. مسئله‌ای از پاپیروس رایند مربوط به مصر باستان که قدمت تقریبی این پاپیروس به سال ۱۶۵۰ قبل از میلاد بازمی‌گردد:

مصری‌ها به ‌جای مساحت دایره، مساحت مربعی را در نظر می‌گرفتند که ضلع آن برابر 9/8 قطر دایره باشد. از اینجا، مقدار تقریبی عدد پی را پیدا کنید. برای بررسی درستی جوابتان، رمزینه را اسکن کنید.


منبع اصلی
معتمدی، اسفندیار. (۱۳95). معلمان بزرگ ایران. انتشارات مدرسه. تهران.